Στοά του Αβάτου (αναπαράσταση). Ασκληπιείο Επιδαύρου, 4ος αι. π.Χ. Στο οικοδόμημα αυτό γινόταν η εγκοίμηση των ασθενών και μέσω αυτής η επικοινωνία με το θεό που εξασφάλιζε την ίαση.
Η προετοιμασία για την εγκοίμηση
Η θεραπεία στα ιερά του Ασκληπιού γινόταν μέσω της εγκοίμησης, δηλαδή της πρόκλησης ενός θεραπευτικού ονείρου ή οράματος, στο οποίο εμφανιζόταν ο θεός ή κάποιο απο τα ιερά του ζώα, άγγιζε τον ασθενή ή του εξηγούσε την αγωγή που έπρεπε να ακολουθήσει.
Όμως προτού λάβει ο ικέτης την άδεια να εισέλθει στο εγκοιμητήριο, το άβατον, έπρεπε να περάσει από μία περίοδο προετοιμασίας και κατόπιν να δεχτεί την κλήση για την εγκοίμηση.
Σε μία επιγραφή από την Πέργαμο διασώζεται αποσπασματικά ο τρόπος προετοιμασίας που δινόταν στους ασθενείς. Ακούγοντας τον μπορούμε και εμείς να πάρουμε μια ιδέα για το τι γινόταν στα Ασκληπιεία. Μεταφέρω αυτούσια την επιγραφή:
...ας εισέλθει...
...έχει δέκα ημέρες...
...να εισέλθει, αφού πλυθεί...
...για να ελευθερωθεί, πρέπει να εξαγνιστεί
πλήρως...
...με λευκό χιτώνα και με θειάφι, και με
δάφνη...
...με ταινίες στα μαλλιά που θα επιτρέψουν την
πλήρη κάθαρση...
...ας πλησιάσει τον θεό...
...στο μεγάλο άβατο, στο εγκοιμητήριο...
...με αγνές λευκές θυσίες, στολισμένες με
κλάδους ελιάς...
...μήτε δακτυλίδια-σφραγίδες, μήτε ζώνη,
μήτε...
...ξυπόλητος...
Η είσοδος στο Ασκληπιείο ήταν ελεύθερη για καθέναν εκτός από εγκύους και ετοιμοθανάτους. Όλοι όμως έπρεπε να εξαγνιστούν. Και για τον σκοπό αυτό τους δινόταν αρκετός καιρός, δέκα ημέρες. Και μόνο η παραμονή σε έναν τέτοιο χώρο, καθαγιασμένο, με μεγάλη ενέργεια, μακριά από τους θορύβους των πόλεων, θα αρκούσε σε ορισμένες περιπτώσεις για την ίαση ελαφρύτερων ασθενειών.
Η είσοδος εκείνα τα χρόνια στο ιερό της Επιδαύρου ήταν από άλλο σημείο απ’ ό,τι σήμερα. Το πρώτο πράγμα που συναντούσαν οι ασθενείς ήταν οι πηγές για τα λουτρά. Η λήψη του λουτρού δεν εξάγνιζε μόνο το σώμα αλλά και την ψυχή που την ελευθέρωνε από τα γήϊνα δεσμά της. Έπειτα το νερό αυτό ήταν ιαματικό.
Όσοι ικέτες ήσαν σε θέση γύμναζαν το σώμα τους στο στάδιο. Έτρωγαν μαζί σε ενα ειδικό κτίριο απέναντι από τον ναό του Ασκληπιού και πίστευαν ότι ο θεός συνευρίσκετο στο γεύμα.
Θυσίαζαν. Αγνές λευκές θυσίες, άρτο με μέλι, αλλά και κόκκορες.
Κάθαρση
Παρακολουθούσαν θεατρικές παραστάσεις. Στον ορισμό της τραγωδίας που δίδει ο Αριστοτέλης στην Ποιητική του λέγει: «Έστι μεν ουν τραγωδία μίμησις πράξεως σπουδαίας και τελείας, ......., δι’ ελέου και φόβου περαίνουσα την των τοιούτων παθημάτων κάθαρσιν».
Κάθαρση είναι η έντονα συναισθηματική, ψυχολογική και σωματική διαδικασία που φέρνει στην επιφάνεια, ενδυναμώνει και αποκαθαίρει τα συναισθήματα. Σκοπός κάθε ψυχοθεραπευτικής διαδικασίας είναι να ανασύρει το απωθημένο υλικό και να το οδηγήσει στο φως.
Βλέποντας από κάποια απόσταση οι θεατές την σκληρή μοίρα των ηρώων, όπως του Οιδίποδα, αισθάνονταν έλεος. Όμως ταυτόχρονα ταυτιζόμενοι μ’ εκείνους κατακυριεύονταν και από φόβο, μήπως και το δικό τους πεπρωμένο τους επιφυλάσσει μια παρόμοια τύχη. Η εναλλαγή των σφοδρών συναισθημάτων δρούσε θεραπευτικά.
Η τραγωδία έχει το χαρακτηριστικό ότι δεν δραματοποιεί προσωπικές ιστορίες αλλά υλικό από το συλλογικό ασυνείδητο. Έτσι μπορεί να μιλάει στην ψυχή του καθενός από εμάς. Αλλά και η ίδια η παράσταση, με την μουσική, τις μάσκες, τον χορό, το τρεμόπαιγμα του φωτός στο σκοτάδι και τις επιβλητικές φιγούρες των βουνών στον ορίζοντα μοιάζουν με ένα αρχετυπικό όνειρο.
Ο Νίτσε σημειώνει πώς η ελληνική τραγωδία συνενώνει σε μια τέλεια ισορροπία τόσο το Απολλώνιο στοιχείο της ονειρικής εικόνας, δηλαδή το έργο και την παράσταση, όσο και την διονυσιακή παράδοση σε συναισθήματα που μας παρασύρουν σε μια υπέρβαση του εαυτού μας.
Έτσι η παρακολούθηση των θεατρικών παραστάσεων χρησίμευε ως προετοιμασία για τη θεραπεία, αφού έθετε τον θεατή σε κατάσταση ονείρου και εξάγνιζε τα πάθη που σχετίζονταν με την ασθένειά του.
Άλλη αγωγή δεν δίδονταν. Η Επίδαυρος και τα άλλα Ασκληπιεία ήταν ένα ιερό άσυλο, διαποτισμένο από το πνεύμα του θεού. Οι ασθενείς δεν δέχονταν περίθαλψη με την σημερινή εννοια της λέξης, οι ιατροί-ιερέις δεν ήταν οι πρωταγωνιστές της θεραπευτικής διαδικασίας. Ο ρόλος τους ήταν να καθοδηγήσουν τους ασθενείς ώστε να έλθουν σε επαφή με το προσωπικό τους δυναμικό αυτοΐασης, ως μέρος ενός ολοκληρωμένου, ιερού οικοσυστήματος και έτσι προετοιμασμένοι να συναντήσουν την υπερατομική ονειρική εμπειρία.
Η κλήση για το Άβατο
Η δεύτερη προϋπόθεση για να εισέλθει κανείς στο άβατο ήταν να έχει δεχτεί την κλήση. Άβατο σημαίνει κυριολεκτικά τον τόπο που δεν μπορεί να περπατηθεί. Ο Μάϊερ, μελετητής της εγκοίμησης, ελβετός ψυχίατρος και συνεργάτης του Γιούνγκ, ερμηνεύει τον όρο ώς «το μέρος όπου δεν μπορεί να μπεί κανείς απρόσκλητος».
Για τον σκοπό αυτό λάμβανε χώρα μια ειδική οιωνοσκοπία. Δεν εξετάζονταν τα σφάγια όπως στο μαντείο του Τροφωνίου ούτε το πέταγμα των πουλιών όπως στην συνήθη μαντική. Αντίθετα οι ιατροί παρακολουθούσαν τα όνειρα των ασθενών κατά την περίοδο της προετοιμασίας περιμένοντας για το κατάλληλο σήμα του θεού. Στις περιπτώσεις των ιαθέντων του Τίβερη εγράφετο πάντοτε στην επιγραφή: «εχρημάτισεν ο θεός». Ο θεός έδωσε χρησμό ότι πρόκειται να εμφανιστεί. Αλλά και σε άλλα ιερά ακολουθούνταν η ίδια πρακτική. Στην Τιθορέα, στο μεγαλύτερο ιερό της Ισιδος στην Ελλάδα, επιτρεπόταν να διαβεί κάποιος τον χώρο, μόνο αν είχε προσκληθεί από την θεά στο όνειρό του.
Κατά την είσοδό του στο άβατο ο ασθενής οδηγούνταν σε έναν στενό θάλαμο που τον περιέκλειε σαν μήτρα. Εκεί περίμενε επί ώρες ή και μέρες ακόμα αν χρειαζόταν για το θεραπευτικό όνειρο ή όραμα, όπου ο Ασκληπιός θα έκανε την εμφάνισή του- ως θεός, γεννειοφόρος άνδρας, αγόρι, φίδι ή σκύλος.
Όνειρο ή όραμα, όναρ ή ύπαρ στην αρχαία ελληνική. Δεν ξέρω αν γίνομαι αντιληπτός. Είναι συγκλονιστική μια περίπτωση θεραπείας που αναφέρει ο Edelstein. Ενα αγόρι που έπασχε από κάποιο σοβαρό νόσημα οδηγήθηκε στο εγκοιμητήριο. Στον ύπνο του είδε τον θεό να τον επισκέπτεται και να τον θεραπεύει. Η μητέρα του που ξαγρυπνούσε στο πλάϊ είδε ακριβώς την ίδια σκηνή σε όραμα. Το πρωΐ το αγόρι είχε θεραπευθεί.
Η ίαση προκαλούνταν από το άγγιγμα του θεού ή των ιερών του ζώων. Αυτό ήταν η λεγόμενη επιφάνεια, η επίσκεψη του θεού μέσω ενός θεραπευτικού ονείρου. Πολύ αργότερα, κατά την περίοδο των αυτοκρατορικών χρόνων γινόταν συνταγογράφηση της αγωγής, την οποίαν έπρεπε να εκτελέσει ο ιατρός.
Ο ασθενής έπρεπε να δεχθεί την κλήση αλλά έπρεπε και να δεί το κατάλληλο όνειρο. Το αν είχε δει το σωστό όνειρο ήταν αυταπόδεικτο, σε αυτή την περίπτωση ο ασθενής είχε ιαθεί.
Καταγραφή των θεραπειών σε επιγραφές
Οι θεραπευμένοι ήταν υποχρεωμένοι να καταγράψουν ή να παραγγείλουν την καταγραφή του θεραπευτικού τους ονείρου, τα λεγόμενα χαριστήρια, μία εντολή που τους δινόταν συνήθως στο ίδιο το όνειρο. Είναι μια πρακτική που ακολουθείται και σήμερα στα πλαίσια της ψυχοθεραπευτικής προσέγγισης των ονείρων.
Ας δούμε τώρα δύο παραδείγματα θαυματουργικών θεραπειών από την Επίδαυρο, όπως τις αναφέρει ο Edelstein.
«Η Αμβροσία εξ Αθηνών, τυφλή από το ένα μάτι. Ηλθε ως ικέτης στον θεό. Οπως περιδιάβαινε στον ναό περιγελούσε ορισμένες ιάσεις ως απίστευτες και αδύνατες, ότι δηλαδή ένας παράλυτος ή ένας τυφλός θα μπορούσαν να θεραπευτούν απλώς από ένα όνειρο. Στον ύπνο της είδε το εξής. Της φάνηκε ότι ο θεός στεκόταν δίπλα της και της είπε ότι θα την θεραπεύσει, αλλά ως πληρωμή της ζήτησε να αφιερώσει στον ναό ένα γουρούνι από ασήμι ως ενθύμιο της απιστίας της. Αφού της είπε αυτό έσχισε τον άρρωστο οφθαλμό και έχυσε μέσα ένα φάρμακο. Το πρωΐ η Αμβροσία εξήλθε υγιής».
«Ένα μουγγό αγόρι. Ήλθε ως ικέτης στο ναό για την φωνή του. Αφού πραγματοποίησε τις προκαταρκτικές θυσίες και εκπλήρωσε το σύνηθες τελετικό, ο υπηρέτης του ναού, κοιτώντας τον πατέρα του αγοριού, απαίτησε να του υποσχεθεί ότι θα φέρει εντός ενός έτους τα ίατρα, αν αποκτήσει αυτό για το οποίο ήλθε. Ξαφνικά το παιδί είπε: «Θα το κάνω». Ο πατέρας εκπλαγείς του ζήτησε να το επαναλάβει. Το παιδί επανέλαβε τα λόγια και μετά απ’ αυτό θεραπεύτηκε».