Η Αθήνα μετά τη δύση του αρχαίου κόσμου
Η μεταβατική περίοδος
Ο Δ’ αιώνας μ.Χ. βρήκε την Αθήνα σε μια μεταβατική περίοδο από την αρχαία στη χριστιανική θρησκεία. Το τελικό όμως πλήγμα εναντίον τής ειδωλολατρίας το έδωσε ο Θεοδόσιος ο Α’ (379 - 395) παρά το γεγονός ότι οι φιλοσοφικές σχολές της Αθήνας είχαν εξακολουθήσει να λειτουργούν δυο ακόμη αιώνες.
Νέες βαρβαρικές επιδρομές. Κατά τον ίδιο αιώνα (Δ’ μ.Χ.) σημειώθηκαν νέες βαρβαρικές επιδρομές. Από αυτές η σοβαρότερη ήταν η επιδρομή του βασιλιά των Βησιγότθων Αλάριχου (395). Ο Αλάριχος ωστόσο σεβάστηκε την Αθήνα.
Το 529 ένα σημαντικό γεγονός επιτάχυνε την παρακμή της πόλης: ο Ιουστινιανός ο Α’ έκλεισε τις φιλοσοφικές της σχολές. Έτσι η Αθήνα έγινε μια χωρίς ιδιαίτερη σημασία επαρχιακή πόλη. Η πόλη όμως αυτή δεν έπαψε να προκαλεί τη βουλιμία των βαρβάρων επιδρομέων, και κυρίως των Σλάβων.
Παρά τις προσπάθειές τους, οι Σλάβοι δεν μπόρεσαν να προχωρήσουν πέρα από τη Βοιωτία και έτσι η Αθήνα μπόρεσε να διασώσει τα αρχαία μνημεία της, που τα περισσότερά τους είχαν μετατραπεί ήδη σε χριστιανικούς ναούς.
Επιδρομές των Βουλγάρων
Δεν υπάρχουν πολλά στοιχεία για την περίοδο από τον Θ’ έως τον ΙΑ’ αιώνα της αθηναϊκής ιστορίας. Το 995 οι Βούλγαροι εισέβαλαν στην Αττική, αλλά δεν επιχείρησαν να καταλάβουν την πόλη. Μετά τη διάλυση του βουλγαρικού κράτους από το Βασίλειο Β’ το Βουλγαροκτόνο, ο Βυζαντινός εκείνος αυτοκράτορας ήρθε στην Αθήνα και προσευχήθηκε στην Παναγία την Αθηνιώτισσα, τον άλλοτε Παρθενώνα, ευχαριστώντας την για τη νίκη του (1018).
Τη σχετική σκηνή την έχει αποθανατίσει ο ποιητής Κωστής Παλαμάς στο μακρόπνοο ποίημά του «Η φλογέρα του Βασιλιά» (1910).
Πολλοί ιστορικοί, ανάμεσα στους οποίους και ο καθηγητής Σπυρίδων Λάμπρος, υποστηρίζουν ότι τον ΙΑ’ αιώνα οι Νορμανδοί κατέλαβαν την πόλη, αλλά δεν υπάρχουν γι’αυτό πειστικές αποδείξεις. Το 1204 ο άρχοντας του Ναυπλίου Λέων ο Σγουρός φιλοδόξησε να συγκροτήσει δικό του κράτος και θέλησε να κυριέψει την Αθήνα. Εκεί όμως τον αντιμετώπισε με επιτυχία ο μητροπολίτης Αθήνας Μιχαήλ Χωνιάτης.
Η φραγκοκρατία. Νέος όμως εχθρός, οι Φράγκοι, έκανε την εμφάνισή του στην Αττική. Η Αθήνα παραδόθηκε και η Αττική, με το μεγαλύτερο μέρος της Βοιωτίας, δόθηκε ως φέουδο στον Όθωνα ντε λα Ρός (1204 - 1225) που πήρε τον τίτλο «κύριος της Θήβας και της Αθήνας». Οι Έλληνες υπήκοοί του τον αποκαλούσαν με την προσωνυμία «Μέγας Κύρ».
Ο Όθωνας αν και υποτελής του Φράγκου βασιλιά της Θεσσαλονίκης, προσπάθησε να πετύχει ορισμένα εδαφικά κέρδη που θα του εξασφάλιζαν κάποια ανεξαρτησία. Γι’αυτό πήρε μέρος σε διάφορες πολεμικές επιχειρήσεις που εδραίωσαν τη φήμη του. Ο διάδοχός του Γκύ ντε λα Ρός (1225 - 1263), ανιψιός του, προσπάθησε να δώσει στην Αθήνα το χαρακτήρα εμπορικής πόλης. Για το σκοπό αυτόν παραχώρησε στους Γενοβέζους ειδικά προνόμια που θα τους εξασφάλιζαν το εμπόριο της Αττικής (1240). Βοήθησε επίσης αποφασιστικά την ανάπτυξη της μεταξοβιοτεχνίας. Το 1256 οι Φράγκοι του ελληνικού χώρου διχάστηκαν και ο Γκύ ντε λα Ρός συμμάχησε με το Βενετσιάνο ναύαρχο Μάρκο Γραδενίγο εναντίον του Γουλιέλμου Βιλαρδουίνου.
Το δουκάτο της Αθήνας
Στη διαμάχη εκείνη έδωσε τέλος ο βασιλιάς της Γαλλίας Λουδοβίκος ο Θ’ με την προσωπική του παρέμβαση. Για να κατακτήσει μάλιστα τον «άρχοντα των Αθηνών», του απένειμε τον τίτλο του δούκα. Από τότε το δουκάτο της Αθήνας γνώρισε περίοδο άνθισης που έφτασε στο κορύφωμά της στον καιρό του δούκα Ιωάννη ντε λα Ρός (1263 - 1280) και κυρίως του Γκύ Β’ ντε λα Ρός (1287 - 1308). H Αθήνα βρίσκεται σε τόση ακμή, ώστε να εξάγει σιτάρι στη Βενετία. Το δουκάτο είχε αναπτυχθεί σε ισχυρό φραγκικό κράτος που κυριαρχούσε και σε πολλές περιοχές της Πελοποννήσου.
Οι Καταλανοί
Μετά το θάνατο του Γκύ Β’ ντε λα Ρός ο διάδοχός του Γκοτιέ Ε’ (1309 - 1311), θέλοντας να προλάβει τον κίνδυνο που διαγραφόταν για το δουκάτο του με την κάθοδο της λεγόμενης Καταλανικής Εταιρείας, πήρε τους Καταλανούς στην υπηρεσία του. Το 1310 εκστράτευσε μαζί τους εναντίον της Ν. Θεσσαλίας. Μετά την κατάληψή της όμως, οι Καταλανοί ζήτησαν να τους δοθούν τα νέα εδάφη για να εγκατασταθούν σ’αυτά. Ο Γκοτιέ αρνήθηκε και συγκρότησε νέο στρατό. Στις τάξεις του στρατού εκείνου υπηρέτησε το άνθος της φραγκικής ιπποσύνης.
Οι Καταλανοί, οχυρωμένοι στην ελώδη τότε περιοχή της Κωπαϊδας, νίκησαν τους Φράγκους σε πολύνεκρη μάχη. Στη μάχη εκείνη σκοτώθηκε και ο δούκας της Αθήνας (15 Μαρτίου 1311).
Μετά τη συντριπτική νίκη τους οι Καταλανοί έγιναν κύριοι του δουκάτου και διόρισαν προσωρινό διοικητή του το Ρογήρο Ντεφλόρ. Το καταλανικό δουκάτο της Αθήνας είχε πρωτεύουσα τη Θήβα, επίσημη γλώσσα την καταλανική και αναγνώριζε την επικυριαρχία του βασιλιά της Σικελίας Φρειδερίκου Β’ του Αραγωνικού. Η ιστορία του αφορά κυρίως τις διαμάχες μεταξύ των Καταλανών και των άλλων Φράγκων φεουδαρχών, οι οποίες συμπίπτουν με την εμφάνιση των Οθωμανών στον ελληνικό χώρο.
Στο μεταξύ νέα τυχοδιωκτική εταιρεία εμφανίστηκε στην Ήπειρο και στη Θεσσαλία, η γνωστή ως Εταιρεία των Ναβαραιών. Οι Ναβαραίοι κυρίεψαν τη Λιβαδειά και τη Θήβα και πολιόρκησαν την Αθήνα. Η Αθήνα όμως απέκρουσε τις εφόδους του εχθρού. Οι Ναβαραίοι έλυσαν τελικά την πολιορκία και στράφηκαν προς την Πελοπόννησο (1380).
Η κατάλυση του καταλανικού κράτους. Το καταλανικό δουκάτο της Αθήνας το κατέλυσε λίγα χρόνια αργότερα ο Νέριο Ατζαγιόλι, απόγονος οικογένειας τραπεζιτών από τη Φλωρεντία. Ο Νέριο κυρίεψε τα Σάλωνα (σήμερα Άμφισσα) και την Αθήνα (εκτός από την Ακρόπολη η οποία αντιστάθηκε επί 16 μήνες) και ανακηρύχτηκε «αυθέντης της Κορίνθου και του δουκάτου της Αθήνας» (1387). Τον επόμενο χρόνο φαίνεται ότι κυρίεψε και την Ακρόπολη.
Oι Καταλανοί τότε έφυγαν στην Ισπανία και στη Σικελία και ο Νέριο εδραίωσε την κυριαρχία του στην Αθήνα υπογράφοντας διάφορες συμμαχίες με τους γειτονικούς άρχοντες. Το 1389 όμως τον συνέλαβαν όργανα των Ναβαραίων και τον φυλάκισαν. Ένα χρόνο αργότερα τον απελευθέρωσαν αφού πρώτα τον ανάγκασαν να παραχωρήσει το Άργος στους Βενετούς και τα Μέγαρα στους Ναβαραίους ως ενέχυρο. Η επιστροφή του στην Αθήνα χαρακτηρίζεται από την προσπάθειά του να προσεταιριστεί το ελληνικό στοιχείο και να ξαναφέρει την έδρα του δουκάτου στην πόλη.
Το φλωρεντινό δουκάτο της Αθήνας. H Αθήνα, ως πρωτεύουσα του φλωρεντινού δουκάτου του Νέριο Ατζαγιόλι, γνώρισε πάλι νέα ακμή. Ταυτόχρονα αρχίζει να παραμερίζεται η φεουδαρχική διάρθρωση της κοινωνίας και να εμφανίζεται η αστική τάξη.
Παρ’ όλα αυτά, το δουκάτο δεν επέζησε μετά το θάνατο του Νέριο (1394). Ο Ατζαγιόλι, με τη διαθήκη του, το είχε κληροδοτήσει στη λατινική Εκκλησία. Η απόφασή του εκείνη ελάχιστα άρεσε στους κατοίκους. O μητροπολίτης Μακάριος της Αθήνας, αν και γνώριζε ότι εκτελεστής της διαθήκης και προστάτης της πόλης είχε διοριστεί η Βενετία, δε δίστασε να προκαλέσει την οργή της συμμαχώντας με τους Τούρκους. Οι Τούρκοι κυρίεψαν χωρίς αντίσταση την Αθήνα, εκτός από την Ακρόπολη. Ο υπερασπιστής της Ματθαίος ντε Μοντόνα κάλεσε σε βοήθεια τη Βενετία.
Οι Ενετοί στην Αθήνα
Ο Βενετός διοικητής της Χαλκίδας Ανδρέας Βέμβο, με ισχυρό στράτευμα, έφτασε στην Αθήνα και την κυρίεψε στο όνομα της Βενετίας το 1394. Η πόλη βρισκόταν τότε σε μεγάλη κατάπτωση και όπως αναφέρουν χρονικά της εποχής είχε 1.000 περίπου σπίτια και ούτε ένα πανδοχείο. Πρώτος διοικητής της διορίστηκε ο Αλμπάνο Κονταρίνι (1395). Το 1402 όμως ο Αντόνιο Ατζαγιόλι, επιδιώκοντας να αποκτήσει τα δικαιώματά του στο δουκάτο της Αθήνας, συμμάχησε με τους Τούρκους και κυρίεψε την πρωτεύουσα. H Βενετία αναγκάστηκε να τον αναγνωρίσει (1405). Kαι ο Αντόνιο Ατζαγιόλι, που θεωρούσε τον εαυτό του Έλληνα, εγκαταστάθηκε στην Ακρόπολη και φρόντισε να εξωραϊσει την Αθήνα.
Αναβίωση του φλωρεντινού δουκάτου και κατάλυσή του.
Για να εδραιώσει τη θέση του, ο Ατζαγιόλι υπόγραψε συνθήκη με τη Φλωρεντία. Με τη συνθήκη εκείνη παραχωρούσε στη Φλωρεντία διάφορα εμπορικά προνόμια (1422). Ο εξελληνισμένος αυτός άρχοντας διόρισε στις κυριότερες κυβερνητικές θέσεις Έλληνες και καθιέρωσε ως επίσημη γλώσσα του δουκάτου την ελληνική. Ο Ιταλός συγγραφέας και πολιτικός Νικολό Μακιαβέλι, που επισκέφτηκε την Αθήνα το 1423, έγραψε ότι ποτέ του δεν είχε δει «τόσο ωραία πόλη».
Το 1416 οι Τούρκοι εισέβαλαν στην Αττική και ανάγκασαν τον Αντόνιο Ατζαγιόλι να γίνει υποτελής του σουλτάνου. Μετά το θάνατό του, το 1435, η Ελληνίδα σύζυγος του Ατζαγιόλι Μαρία η Μελισσηνή θέλησε να αποσπάσει το δουκάτο από τους Φράγκους και να το ξαναδώσει στους Έλληνες. Ο σουλτάνος όμως ματαίωσε τα σχέδιά της. Αντίθετα μάλιστα, αναγνώρισε ως δούκα το Νέριο Β’ Ατζαγιόλι, που παντρεύτηκε τη Μελισσηνή.
Το 1444 ο Νέριο Β’ αναγνώρισε την επικυριαρχία του Κωνσταντίνου Παλαιολόγου. Σύντομα όμως την αποκήρυξε, για να ξαναγυρίσει στην κυριαρχία των Τούρκων. Ο Κ. ΙΙαλαιολόγος κυρίεψε τότε την Αθήνα (1446) αλλά τελικά αναγκάστηκε να αποχωρήσει. Ακολούθησαν χρόνια απόλυτης κατάπτωσης. Kαι η Αθήνα, στον καιρό του δούκα Φράγκου του Β’, έπεσε οριστικά στα χέρια των Τούρκων (1456). Δυο χρόνια αργότερα παραδόθηκε και η Ακρόπολη. Ο δούκας, που την υπεράσπιζε, πήρε ως αντάλλαγμα τη Βοιωτία.