Πριν από ένα χρόνο, περίπου, κυκλοφόρησε το βιβλίο που συνέγραψα μαζί με τον κ. Φώτη Καρυανό, Μάχη του Μαραθώνα η Ανατροπή, από τις εκδόσεις «Μένανδρος». Σε αυτό περιέχονται πολλά και άγνωστα στοιχεία για την περίφημη μάχη, στα οποία βασίστηκε η πρωτότυπη και ρεαλιστική θεώρησή μας για την τακτική της.
του Κ. Λαγού, ιστορικός
Στις παρουσιάσεις και ομιλίες που έχουν γίνει μέχρι τώρα για το βιβλίο (Αθήνα, Παλαιά Βουλή: Μάρτιος 2016. Σπάρτη, Σπάρταθλον: Σεπτέμβριος 2016. Μαραθώνας Αρχαιολογικό Μουσείο: Μάρτιος 2017) στις ερωτήσεις που έχουμε δεχτεί από το κοινό δεν λείπουν και εκείνες που αφορούν τον «Εχετλαίο» ή «Έχετλο».Πρόκειται πράγματι για ένα από τα αξιοπερίεργα της μάχης του Μαραθώνα που ακόμη και σήμερα εξάπτει τη φαντασία ειδικών και μη. Η γενική πεποίθηση είναι ότι ήταν κάποια υπερφυσική μορφή που εμφανίστηκε στη διάρκεια της μάχης, βοήθησε τους Έλληνες σκοτώνοντας πολλούς Πέρσες, και εξαφανίστηκε στο τέλος της. Μάλιστα, έχουν δημοσιευθεί και διάφορες ευφάνταστες θεωρίες ότι επρόκειτο για κάποιον «χρονοταξιδιώτη», ο οποίος έφθασε στον Μαραθώνα από το μακρινό μέλλον και πολέμησε τους Πέρσες μ’ ένα όπλο προηγμένης τεχνολογίας!
Μια προσεκτική μελέτη των αρχαίων αναφορών που έχουμε για τον Εχετλ(αί)ο μπορούν να ξεκαθαρίσουν εάν ήταν άνθρωπος, υπερφυσικό ον ή «χρονοταξιδιώτης». Θα πρέπει να επισημάνουμε ότι ο Ηρόδοτος, ο οποίος κατέγραψε τα περισσότερα στοιχεία για τη μάχη του Μαραθώνα, δεν αναφέρει το παραμικρό για τον Εχετλ(αί)ο, αλλά ούτε και κάποιος άλλος συγγραφέας της κλασικής εποχής. Ό, τι γνωρίζουμε γι’ αυτόν προέρχονται από τον αρχαίο περιηγητή Παυσανία που έζησε τον 2ο αιώνα μ.Χ.: «Έχετλος» (1.15.3): «αυτός με το άροτρο» και «Εχετλαίος» (1.32.4-5): «αυτός με τη λαβή του αρότρου». Πιο αναλυτικά, ο Παυσανίας επισημαίνει ότι: «Συνέβη, καθώς λέγουν, να παρουσιασθεί στη μάχη (του Μαραθώνα) άνδρας κατά τη μορφή και την ενδυμασία χωρικός, αυτός σκότωσε με ένα άροτρο πολλούς από τους βαρβάρους και εξαφανίστηκε μετά τη μάχη.
Στους Αθηναίους που ρώτησαν το θεό (τον Απόλλωνα στους Δελφούς) τίποτα άλλο δεν εχρησμοδότησε σε αυτούς παρά να τιμούν σαν ήρωα τον Εχετλαίον». Ο Παυσανίας έζησε έξι αιώνες μετά τη μάχη, αλλά η μαρτυρία του για τον Εχετλ(αί)ο είναι αξιόπιστη αφού επισημαίνει πως η μορφή του απεικονίστηκε στην τοιχογραφία της μάχης στην Ποικίλη Στοά, στην Αγορά της αρχαίας Αθήνας. Το έργο αυτό, που έδειχνε τις κυριότερες φάσεις της μάχης, φιλοτεχνήθηκε περίπου το 460 π.Χ., δηλαδή μόλις 30 χρόνια μετά τη μάχη του Μαραθώνα. Θα πρέπει να απεικόνιζε με ρεαλισμό τα συμβάνατα της μάχης, καθώς την εποχή που εκτέθηκε για πρώτη φορά σε δημόσια θέα ζούσαν ακόμη πολλοί βετεράνοι της μάχης που θα εντόπιζαν τυχόν ανακρίβειες στην απόδοση των συμβάντων. Στα χρόνια όμως που ακολούθησαν, άρχισαν να υπεισέρχονται στο ιστορικό αφήγημα της μάχης πολλά φανταστικά και υπερβολικά στοιχεία. Παρά ταύτα, ο Εχετλ(αί)ος να πολεμά στην πρώτη γραμμή στον Μαραθώνα και να σκοτώνει Πέρσες με το άροτρό του αποτελεί ένα πραγματικό συμβάν της μάχης.
Λεπτομέρεια αντίγραφου της τοιχογραφίας της μάχης του Μαραθώνα στην Ποικίλη Στοά του 1895, όπου απεικονίζεται ο Εχετλ(αί)ος
Στην τοιχογραφία της μάχης στην Ποικίλη Στοά απεικονίστηκαν τόσο πρωταγωνιστές της μάχης, όπως ο Καλλίμαχος, ο Μιλτιάδης και ο Κυνέγειρος, όσο και υπερφυσικές μορφές όπως θεοί και ημίθεοι, για παράδειγμα, η Αθηνά, ο Ηρακλής, ο Θησέας κ.ά. Σε ποια λοιπόν από τις δύο κατηγορίες ανήκε ο Εχετλ(αί)ος; Καμία από τις αρχαίες φιλολογικές πηγές που διέσωσαν λεπτομέρειες της τοιχογραφίας, δεν καταγράφει την ενεργό δράση υπέρ των Αθηναίων κάποιου από τους εικονιζόμενους θεούς ή ημίθεους. Φαίνεται ότι οι μορφές αυτές είχαν τοποθετηθεί στο υψηλότερο επίπεδο του έργου, απ’ όπου παρακολουθούσαν την εξέλιξη της μάχης, δίχως να συμμετέχουν ενεργά σ’ αυτή. Όμως, ο Παυσανίας αναφέρει τον Εχετλ(αί)ο να πολεμά μαζί με άλλους ήρωες της μάχης, όπως ο Μιλτιάδης, ο Καλλίμαχος και ο Κυνέγειρος, κάτι που συνιστά σοβαρή ένδειξη ότι επρόκειτο για Μαραθωνομάχο. Σύμφωνα με τον Παυσανία, οι Αθηναίοι δεν γνώριζαν την ταυτότητα του Εχετλ(αί)ου και έτσι ρώτησαν το Μαντείο των Δελφών.
Εάν ο Εχετλ(αί)ος ήταν μια μεταφυσική/υπερφυσική οντότητα, οι Αθηναίοι προκειμένου να λάβουν τη βοήθειά του, θα έπρεπε όχι μόνο να τον επικαλεστούν αλλά να κάνουν θυσία σ’ αυτόν πριν από τη μάχη, αφού οι θεοί και οι ημίθεοι των αρχαίων Ελλήνων -αντίθετα με τους θνητούς- ήθελαν από πριν ανταλλάγματα, προκειμένου να δείξουν την εύνοιά τους σ’ ένα στρατό που ετοιμαζόταν να πολεμήσει. Έτσι, για παράδειγμα, ο Φειδιππίδης ανέφερε στους Αθηναίους ότι όταν συνάντησε τον Πάνα στη διάρκεια της αποστολής του στη Σπάρτη, αυτός ζήτησε από τους Αθηναίους πρώτα να τον τιμήσουν προκειμένου να τούς βοηθήσει στην επικείμενη σύγκρουσή τους με τους Πέρσες. Η καταγραφή του Παυσανία πως οι Αθηναίοι ούτε καν γνώριζαν ποιο ήταν το όνομα του αγρότη-μαχητή, που διακρίθηκε πολεμώντας σκληρά στην πρώτη γραμμή, αποκλείει την περίπτωση να ήταν κάποιος θεός ή ημίθεος που τούς βοήθησε στη μάχη. Επίσης, το γεγονός ότι οι Αθηναίοι τιμούσαν τον Εχετλ(αί)ο ως «ήρωα», δεν σημαίνει απαραιτήτως ότι τον θεωρούσαν μεταφυσική οντότητα, αφού, την τιμή αυτή απέδιδαν σε όλους γενικά τους πεσόντες Μαραθωνομάχους.
Τα στοιχεία λοιπόν που καταγράφει ο Παυσανίας για τον Εχετλ(αί)ο συνάδουν με τη δράση ενός γενναίου μαχητή, που ήταν όμως άνθρωπος! Ακόμη και το όπλο του δεν έχει κάτι το μυστηριώδες. Στην Αθήνα, όπως και στις άλλες αρχαίες ελληνικές πόλεις, οι περισσότεροι άνδρες που ανήκαν στην κατώτερη κοινωνική τάξη δεν είχαν την οικονομική δυνατότητα να αγοράσουν τον ακριβό εξοπλισμό του οπλίτη (ασπίδα, πανοπλία, κράνος κτλ) και στις μάχες πολεμούσαν με τόξο, δόρυ ή σφενδόνα, ενώ οι πτωχοί γεωργοί με τα εργαλεία τους. Επρόκειτο για ελαφρά οπλισμένους άνδρες, σε αντιδιαστολή με τους βαριά οπλισμένους που ήταν οι οπλίτες.
Υπήρχαν ακόμη και άνδρες που δεν έφεραν κανένα όπλο στη μάχη, και είτε πετούσαν πέτρες στον αντίπαλο (λιθοβόλοι) είτε πολεμούσαν με τα όπλα σκοτωμένων εχθρών ή συμπολεμιστών τους. Έτσι στην αρχαία Ελλάδα οι οπλίτες αποτελούσαν ένα μικρό μόνο ποσοστό των μάχιμων και όπως κατέδειξε η έρευνα για το βιβλίο μας, στη μάχη του Μαραθώνα εκτός από Αθηναίους οπλίτες πολέμησαν και χιλιάδες ελαφρά οπλισμένοι συμπολίτες τους. Ο Εχετλ(αί)ος ήταν λοιπόν πιθανότατα ένας από τους πτωχούς χωρικούς της Αττικής, που, μην έχοντας κάποιο όπλο, είχε μετατρέψει το άροτρό του ή τη λαβή του σ’ ένα αυτοσχέδιο, αλλά πολύ αποτελεσματικό και φονικό όπλο. Ο συγκεκριμένος μαχητής, δηλαδή, δεν θα διέφερε και πολύ από τους χωρικούς που πολέμησαν το 1941 στη μάχη της Κρήτης, κατά των πάνοπλων γερμανών αλεξιπτωτιστών με τα γεωργικά εργαλεία τους.
Ο Εχετλ(αί)ος θα πρέπει να διακρίθηκε ιδιαίτερα για την ανδρεία του, σκοτώνοντας πολλούς Πέρσες και εμψυχώνοντας τους συμπολεμιστές του στην πρώτη γραμμή. Η δράση του τούς έκανε τέτοια εντύπωση που μετά τη μάχη μιλούσαν συχνά γι’ αυτόν. Έτσι τιμήθηκε από τον αθηναϊκό δήμο με την απεικόνιση της μορφής του στην τοιχογραφία της μάχης στην Ποικίλη Στοά, στο κατεξοχήν έργο που απαθανάτισε τα συμβάντα της μάχης. Το γεγονός ότι ο Εχετλ(αί)ος δεν ανευρέθηκε μετά τη μάχη -ζωντανός ή νεκρός- επίσης δεν θα πρέπει να μάς προβληματίζει ιδιαίτερα: από την αρχαιότητα μέχρι και τις μέρες μας στις απώλειες μιας μάχης εκτός από τους νεκρούς, τραυματίες και αιχμαλώτους, υπάρχουν και οι «αγνοούμενοι» στρατιώτες, των οποίων η τύχη ήταν αδύνατο να διακριβωθεί.
Συνήθως πρόκειται για άνδρες που στη διάρκεια της μάχης τα σώματά τους δέχτηκαν συντριπτικά χτυπήματα από τον αντίπαλο, με αποτέλεσμα να παραμορφωθούν τα χαρακτηριστικά τους ή ακόμη και να διαμελιστούν και έτσι να μην καταστεί δυνατή η ταυτοποίησή τους μετά τη μάχη. Ο Εχετλ(αί)ος μάλλον είναι η πρώτη καταγεγραμμένη περίπτωση «αγνοούμενου» στρατιώτη σε μια ιστορική μάχη, και του ταιριάζει απόλυτα ο τίτλος του «Αγνώστου Στρατιώτη» του Μαραθώνα, αφού ακόμη και το πραγματικό του όνομα μας είναι άγνωστο. Γνωρίζουμε ότι οι μορφές στην τοιχογραφία της μάχης του Μαραθώνα στην Ποικίλη Στοά δεν είχαν αναγραμμένα τα ονόματά τους. Οι θεατές τούς αναγνώριζαν από τη θέση τους στη μάχη και τη στάση που είχαν απεικονιστεί. Έτσι η μορφή του Μιλτιάδη έδειχνε στους Έλληνες την περσική παράταξη και τούς παρακινούσε να επιτεθούν.
Ο Καλλίμαχος πολεμούσε στην πρώτη γραμμή μπροστά από τους άλλους΄Έλληνες, ενώ ο Κυνέγειρος είχε αρπάξει με το χέρι του την πρύμνη ενός περσικού πλοίου. Κάπου κοντά στον Καλλίμαχο θα πρέπει να απεικονίστηκε και ο μυστηριώδης γεωργός με το άροτρο να σκοτώνει Πέρσες. Πολλά χρόνια μετά τη δημιουργία του έργου, όταν πια εξέλιπε η γενιά των Μαραθωνομάχων, και η ιστορία και το πραγματικό όνομα του Εχετλ(αί)ου είχε ξεχαστεί, ίσως οι θεατές να εξελάμβαναν τη μορφή του ως ενός ελαφρά οπλισμένου άνδρα, σε αντιδιαστολή με τις μορφές του Καλλίμαχου, του Μιλτιάδη και του Κυνέγειρου, που είχαν επίσης απεικονιστεί στην τοιχογραφία της μάχης να πολεμούν, αλλά ως οπλίτες. Μπορεί να υπέθεταν λοιπόν ότι η μορφή του Εχετλ(αί)ου αντιπροσώπευε στο έργο όλους γενικά τους ελαφρά οπλισμένους Αθηναίους που είχαν ενεργό συμμετοχή στη μάχη του Μαραθώνα. Μάλλον, όμως, δεν θα πρέπει να ήταν στην πρόθεση του καλλιτέχνη, όταν απαθανάτιζε τη μορφή του Εχετλ(αί)ου, να της προσδώσει κάποιον ευρύτερο συμβολισμό, παρά να τιμήσει έναν από τους ηρωικότερους μαχητές στο πεδίο του Μαραθώνα το 490 π.Χ.
Στοιχεία έχουν αντληθεί από: Κ. Λαγός και Φ. Καρυανός, Μάχη του Μαραθώνα, Η Ανατροπή, Εκδόσεις Μένανδρος.
Πηγή: Militaire