Η μακρόχρονη βασιλεία (527 – 565) του Ιουστινιανούτα είχε όλα: επεκτατικούς πολέμους, απόλυτη δεσποτική διακυβέρνηση, κατασκευαστικό και νομοθετικό έργο, στάσεις και εξεγέρσεις αλλά και απηνείς διωγμούς, όσων αντιτίθεντο στα καθιερωμένα. Αυτούς τους διωγμούς θα πραγματευτούμε σ’ αυτό το άρθρο.
Είθισται να κυριαρχεί η παγιωμένη άποψη πως πρόκειται για έναν ή ίσως και τον πιο σπουδαίο βυζαντινό αυτοκράτορα.
Σύμφωνα με την εξέλιξη των γεγονότων όμως και τα αποτελέσματα των πολιτικών του, ήταν ο βασικός υπαίτιος της παρακμής και της οικονομικής διάλυσης του ανατολικού ρωμαϊκού κράτους τα αμέσως επόμενα χρόνια του θανάτου του, παραδίδοντας στους διαδόχους του μια καταστραμμένη οικονομία και έναν σωρό ανοιχτά πολεμικά μέτωπα!
Αγίου Βιταλίου, στη Ραβέννα
Ωστόσο, το σπουδαίο νομοθετικό του έργο άφησε ισχυρή παρακαταθήκη στην εξέλιξη του ευρωπαϊκού δικαίου. Επίσης, κληροδότησε μια ορθοδοξία ισχυρότερη από ποτέ και γι’ αυτόν τον λόγο το όνομά του, το έργο του, και η προσωπικότητά του εξυμνήθηκαν τόσο πολύ από τους εκκλησιαστικούς φορείς.
Το βέβαιο είναι πως το μόνο ισχυρό που διέθετε ως προσωπικότητα ήταν η αλαζονεία του, ο δεσποτικός χαρακτήρας, η έπαρση και ο μεγαλοϊδεατισμός. Κατά τ’ άλλα μπορούμε να πούμε με σιγουριά πως διέθετε μέτρια χαρίσματα, όχι ιδιαίτερη ευφυΐα και “δυσκοιλιότητα” στον τρόπο σκέψης του. Απ’ την άλλη είχε πολλή τύχη, που του έφερε δίπλα του μια ευφυή και πανούργο σύζυγο ως σύμβουλο (ένα από τα επόμενα άρθρα θα αφορά κατ’ αποκλειστικότητα τη Θεοδώρα), δυο σπουδαίους στρατηγούς (Βελισάριος και Ναρσής) και κάποιους μορφωμένους συμβούλους (Τριβωνιανός), οι οποίοι με τη στάση και τη δράση τους τον ύψωσαν παραπάνω από εκεί που άξιζε.
Σ’ αυτό το άρθρο, όπως έγραψα στην αρχή, δε θα αναφερθούμε στη ζωή και γενικότερα στο έργο του. Θα στοχεύσουμε μόνο στους διωγμούς που εξαπέλυσε εναντίον εθνικών (ειδωλολατρών) και των φερόμενων αιρετικών χριστιανών.
Οι απολυταρχικές του τάσεις εκδηλώθηκαν από τα πρώτα κιόλας χρόνια της βασιλείας του με διάφορους νόμους και διατάγματα που θέλησε να θέσει υπό τον προσωπικό του έλεγχο τη διοίκηση κράτους και εκκλησίας. Ο αγώνας ενάντια στην ειδωλολατρία και των Ελλήνων πέρασε από τα χέρια των χριστιανών απολογητών στο ίδιο το κράτος! Η θρησκευτική μισαλλοδοξία έπαιρνε επίσημο και πολιτικό χαρακτήρα! Στόχος πλέον, πέραν της δημιουργίας μιας ενιαίας νομοθεσίας, ήταν και η διασφάλιση ενότητας της πίστεως, αφού ασφαλώς υποτάσσεις και ελέγχεις πολύ εύκολα έναν λαό με κοινή θρησκεία.
Έτσι, δε δίστασε να εξαπολύσει συστηματικούς διωγμούς κατά των αιρετικών και των ειδωλολατρών, υποχρεώνοντάς τους με την απειλή ποινών και περιοριστικών μέτρων να ασπαστούν το δόγμα της χριστιανικής εκκλησίας. Ο Προκόπιος στα Ανέκδοτά του υποστηρίζει πως έγιναν για οικονομικούς λόγους και αποτέλεσαν μια πρόφαση για να μπορεί ο Ιουστινιανός να ληστεύει τις περιουσίες των υπηκόων του! Θα ήταν καλό να δώσουμε βάση σ’ αυτά που ισχυρίζεται ο μεγαλύτερος ιστορικός της εποχής και κυβερνητικό (έστω και χαμηλόβαθμο) στέλεχος!
Δίπτυχο που αναπαριστά τον Ιουστινιανό η τον Αναστάσιο. Έργο του Μπαρμπερίνι, Μουσείο του Λούβρου
Οι πρώτοι που την πλήρωσαν ήταν οι Μανιχαίοι, τον πρώτο κιόλας χρόνο της εξουσίας του (527). Πολλοί συνελήφθησαν και θεσπίστηκαν μέτρα σκληρά. Επίσης κυνηγήθηκαν οι Νεστοριανοί, οι Ευτυχιανιστές και οι Ακέφαλοι, οι οπαδοί του Διοσκόρου και του Σεβήρου. Αποστέρησε από τους ειδωλολάτρες και τους αιρετικούς του δικαιώματος να κληροδοτούν την περιουσία τους σε μη ορθόδοξους. Επίσης, απαγόρευσε, συμπεριλαμβανομένων και των Εβραίων, να προσφεύγουν, σε δικαστήρια κατά των ορθοδόξων ή να έχουν στην υπηρεσία τους ορθόδοξους δούλους. Ωστόσο, με ένα νομοθέτημα του 537 τους επέτρεπε να καταλαμβάνουν δημόσιες θέσεις που συνεπάγονταν υποχρεώσεις και χρηματικές επιβαρύνσεις, υπό τον όρο να μην απολαμβάνουν των προνομίων τους και των τιμών που απέρρεαν από το λειτούργημα τους!
Με θανατική ποινή τιμωρούνταν οι Μανιχαίοι και οι ειδωλολάτρες που είχαν βαπτιστεί χριστιανοί αλλά εξακολουθούσαν να εμμένουν στην προγονική τους θρησκεία. Η λατρεία των ειδώλων δεν είχε εξαφανιστεί ακόμα εντελώς, παρόλο το ιεραποστολικό έργο της εκκλησίας και τους διωγμούς που κατά καιρούς εξαπέλυσαν κράτος και εκκλησία κατά των εθνικών τον 5ο αιώνα.
Το τελευταίο προπύργιο πίσω από το οποίο οχυρωνόταν η ειδωλολατρική παράδοση ήταν οι σχολές στις οποίες διδασκόταν η αρχαία ελληνική γραμματεία, η ρητορική, η φιλοσοφία και η ιατρική. Έτσι, το μοιραίο χτύπημα το έδωσε ο Ιουστινιανός. Πρώτα έφερε σε ισχύ όλα τα διατάγματα των προκατόχων του κατά των ειδωλολατρών και απαγόρευσε τα κληροδοτήματα και τις δωρεές σε ειδωλολατρικούς ναούς. Ταυτόχρονα, αφαίρεσε από τους εθνικούς το δικαίωμα να διδάσκουν, αποστερώντας τους από μισθούς και χορηγίες του δημοσίου.
Το φθινόπωρο του 529 εξαπέλυσε διωγμούς κατά των εθνικών με αφορμή τη διενέργεια κάποιων ερευνών που διεξήχθησαν στην Κωνσταντινούπολη. Συνελήφθησαν πολλοί και οι περιουσίες τους δημεύτηκαν. Αρκετοί καταδικάστηκαν σε θάνατο ενώ άλλοι αυτοκτόνησαν. Πλέον δε μπορούσαν να κατέχουν και δημόσιες θέσεις.
Μανιχαίοι ιερείς, κατά το συγγραφικό έργο τους, με επιγραφή στη σογδιανή γλώσσα. Κινέζικο χειρόγραφο από την περιοχή του λεκανοπεδίου Ταρίμ.
Η απαγόρευση της διδασκαλίας στους ειδωλολάτρες επέφερε βαρύ πλήγμα στην ελληνική παιδεία. Το 529 η σχολή της νεοπλατωνικής φιλοσοφίας των Αθηνών ανέστειλε τη λειτουργία της. Ήταν μια μαύρη χρονιά για την ιστορία του πολιτισμού! Πλέον, μπορούμε να πούμε πως ξεκινούσε ο σκοταδιστικός Μεσαίωνας!
Ο φιλόσοφος Δαμάσκιος, διευθυντής της Ακαδημίας, μαζί με τους ομότεχνούς του προτίμησε την εξορία παρά να ασπαστεί τον Χριστιανισμό, ζητώντας καταφύγιο στην αυλή του Πέρση βασιλιά Χοσρόη.
Το 533 κατεστράφησαν οι ναοί της Ίσιδας και του Όσιρι στη Φίλα της Αιγύπτου. Ο Ιουστινιανός επέτρεψε σε ζηλωτές της εκκλησιάς, όπως τον Ιωάννη Εφέσου, να μεταχειριστεί κάθε μέσο προκειμένου να οδηγήσει στον χριστιανισμό τους εθνικούς κατοίκους των ορεινών ασιατικών επαρχιών Φρυγίας, Λυδίας και Καρίας. Καταλαβαίνετε πως, όταν παραχωρείται εξουσία σε φανατικούς θρησκόληπτους ποια θα είναι τα αποτελέσματα: οι αρχαίοι ναοί των περιοχών καταστράφηκαν ολοσχερώς. Πολλοί οδηγήθηκαν τότε στο βάπτισμα, ανάμεσά τους σοφιστές, γιατροί, γραμματιστές και συγκλητικοί, με τη βία και μετά από μαστιγώσεις και φυλακίσεις.
Νέοι διωγμοί εξαπολύθηκαν κατά των Μανιχαίων το 545( τους είχε μια “αδυναμία” ο αυτοκράτορας) πολλοί εκ των οποίων κάηκαν ζωντανοί. Περί το 550 οι διωγμοί επεκτάθηκαν και κατά των Μοντανιστών της Φρυγίας, οι ναοί των οποίων έγιναν παρανάλωμα του πυρός. Οι διώξεις συνεχίστηκαν έως το 552, όπως αναφέρει ο Ιωάννης Μαλάλας, με συλλήψεις και διαπομπεύσεις των εθνικών μέσα στην Κωνσταντινούπολη, καταστροφή των ιερών τους και, το χειρότερο, το κάψιμο βιβλίων (τι μας θυμίζει!)
Η θεά Ίσις, τοιχογραφία
Οι συνέπειες της θρησκευτικής πολιτικής του Ιουστινιανού κατά των ειδωλολατρών υπήρξαν καταστροφικές για τα γράμματα και γενικότερα για την ανώτατη εκπαίδευση. Στα εγκλήματα που διέπραξε ο αυτοκράτορας, ο Προκόπιος εντάσσει την κατάργηση του ρητορικού αξιώματος, καθώς και την κατακράτηση της δημόσιας μισθοδοσίας των ιατρών και των διδασκάλων (εξάλλου τι να τους κάνεις τόσους ιατρούς, αφού οι Άγιοι θεραπεύουν τόσες ασθένειες).
Εν κατακλείδι, η θρησκευτική πολιτική του Ιουστινιανού έβαλε την ταφόπλακα στον αρχαιοελληνικό πολιτισμό. Ο Μεσαίωνας και ό,τι αυτός πρέσβευε, σκοταδισμός, απολυταρχία, δογματική κυριαρχία του χριστιανισμού, πολιτιστική και πνευματική εκμηδένιση, έκανε την εμφάνισή του. Ο αρχαίος πολιτισμός με την προοδευτικότητά του, παρ’ όλες τις αντινομίες του, εγκατέλειψε προς το παρόν τον μεσογειακό χώρο. Θα τον ανακαλύπταμε και πάλι αρκετούς αιώνες αργότερα.
Αν ο Κωνσταντίνος και ο Θεοδόσιος ήταν κάποιοι από τους δολοφόνους της αρχαιοελληνικής παιδείας και πολιτισμού, ο Ιουστινιανός ήταν σίγουρα ο νεκροθάφτης τους!
Ο θεός Δίας. Zeus (Jupiter) Greek God Statue – So-called “Zeus of Otricoli”. Marble, Roman copy after a Greek original from the 4th century.