Μια συνέντευξη για τη συνέχεια του αρχαίου κόσμου από το Βυζάντιο μέχρι τα νεότερα χρόνια. Προβληματισμοί για την Ελληνική ταυτότητα και τον ελληνικό εθνισμό
Οπαδοί του δωδεκάθεου τον 9ο αιώνα στην Πελοπόννησο, "Πεφωτισμένοι"στο Βυζάντιο, αρχαιοελληνικές δοξασίες στη Μεσαιωνική Κρήτη και Μάνη και απόπειρα επαναφοράς της αρχαίας θρησκείας στα Επτάνησα του 18ου αιώνα. Ο Μηνάς Παπαγεωργίου βουτά στα βάθη της έρευνας και "ανοίγει πύλες"προβληματισμού και περαιτέρω αναζητήσεων, μέσα από το νέο του βιβλίο,"Αγαλματένια Κρίνα: εννέα ιστορίες για την επιβίωση της αρχαίας ψυχής (9ος-20ός αιώνας)".
Τα ερωτήματα που τίθενται μέσα από το έργο του και τις εννέα ιστορίες, είναι τα εξής:
Ποιες µαγικές τελετουργίες για την προστασία της Αθήνας λάµβαναν χώρα στα τέλη του 18ου αιώνα και µε ποια αφορµή οι Επτανήσιοι σκόπευαν την ίδια περίοδο να επαναφέρουν την αρχαία θρησκεία, αναβιώνοντας παράλληλα τους Ολυµπιακούς Αγώνες; Πώς είναι δυνατόν στα χρόνια του Έλγιν οι κάτοικοι της Ελευσίνας να τιµούν ένα αρχαίο άγαλµα της Δήµητρας; Πού έχουν τις ρίζες τους οι µαγικές πρακτικές των νησιωτών, που κατά τα νεότερα χρόνια «παγίδευαν» τους ανέµους; Και για ποιον λόγο οι κάτοικοι της επαναστατηµένης Ελλάδας "έβλεπαν"τους αρχαίους προγόνους τους ως µια λησµονηµένη φυλή γιγάντων;
Οι ιστορίες που καταγράφονται στο βιβλίο μπορεί να χαρακτηριστούν από πολλούς ως "παράξενες", "παράδοξες"ή μη "δημοφιλείς", βασίζονται ωστόσο σε ιστορικά ντοκουμέντα και καταγραφές. Στα εννέα κεφάλαια, παρουσιάζονται δοξασίες, τελετουργίες και αρχαιοελληνικές πρακτικές που παρότι θεωρούνταν "εξαφανισμένες", αποδεικνύεται πως συνέχισαν να επιβιώνουν στο πέρασμα του χρόνου και εν πολλοίς αφομοιώθηκαν στη θρησκεία που επικράτησε και στα σημερινά μας ήθη και έθιμα.
Το NEWS 247μίλησε με τον Μηνά Παπαγεωργίου και εκείνος μας παρουσίασε τα Αγαλματένια Κρίνα του, απαντώντας στις ερωτήσεις που του θέσαμε.
-Τι σε ώθησε να γράψεις το συγκεκριμένο βιβλίο; Ποια μηνύματα θες να περάσεις μέσα από αυτό;
Όπως συμβαίνει με τη διενέργεια κάθε έρευνας, τα ερεθίσματα ποικίλουν. Από τη μία επηρεάστηκα σαφώς από την όλη προβληματική που αναπτύσσεται την τρέχουσα δεκαετία στη χώρα μας, αναφορικά με τα αντιφατικά στοιχεία που συνθέτουν την ελληνική ταυτότητα και τα οποία κατά τη γνώμη μου αποτελούν το κυριότερο αίτιο της πολυεπίπεδης πολιτισμικής (και όχι απλά οικονομικής) κρίσης που βιώνουμε από τα τέλη του 19ου αιώνα.
Μένοντας στο πεδίο της προβληματικής για την ελληνική ταυτότητα, ο στόχος του βιβλίου, για να απαντήσω εν συντομία στο δεύτερο σκέλος της ερώτησης, είναι να αποπειραθώ να προσφέρω κάποια ερεθίσματα στον αναγνώστη, μέσα από οπτικές, προσεγγίσεις και πληροφορίες που κρίνω ότι δεν είναι και τόσο συνηθισμένες και προβεβλημένες στη Δημόσια Σφαίρα της χώρας μας.
Από κει και πέρα, το πάθος μου για τη μελέτη γεγονότων που αποκαλύπτουν άγνωστες πτυχές της ελληνικής ιστορίας, σε συνδυασμό με το ερευνητικό μου ενδιαφέρον για την επιβίωση του αρχαίου έθους μέσα στο χρόνο (αυτό που στο εξώφυλλο των "Αγαλματένιων Κρίνων"αποκαλώ "αρχαία ψυχή"), με ώθησε στη σταχυολόγηση των ιστοριών που παρατίθενται στο βιβλίο. Η χρονική περίοδος συλλογής των υποθέσεων που αναλύονται στο κάθε κεφάλαιο, αλλά και των απαραίτητων βιβλιογραφικών πηγών που το αφορούν, υπήρξε μακρά, δίχως να υφίσταται εξ αρχής στο μυαλό μου η ιδέα της συγγραφής ενός τόμου που θα τις έθετε κάτω από ένα συγκεκριμένο πλαίσιο σκέψης. Πρόκειται για περιστατικά που είτε υπογραμμίστηκαν ως σχετικά σύντομες αναφορές σε ιστορικά πονήματα που έπεσαν στα χέρια μου είτε καταγράφηκαν ως φευγαλέες -πλην όμως άξιες περαιτέρω διερεύνησης- φράσεις συνεντευξιαζομένων μου είτε αποτέλεσαν «ψιλά γράμματα», υποσημειώσεις, δηλαδή, σε σπάνια βιβλία που χρειάστηκε να μελετήσω.
Με τον ερχομό της οικονομικής (στην ουσία, όμως, εκδήλωση μιας βαθιάς και διαχρονικής πολιτισμικής) κρίσης στη χώρα μας, έχει ανοίξει ένας μεγάλος διάλογος για το ζήτημα της ελληνικής ταυτότητας
-Το βιβλίο αναφέρεται στον όρο "εθνισμό"διερευνώντας τη συνέχεια του ελληνισμού μέσα στον χρόνο. Όταν όμως μιλάμε για "ελληνισμό"στην αρχαία Ελλάδα, για ποιον ακριβώς "ελληνισμό"μιλάμε; -Ποια είναι τα ιδιαίτερα χαρακτηριστικά του;
Η ίδια η έννοια της ελληνικότητας και των νοημάτων που τη συνοδεύουν αποτελεί ένα τεράστιο κεφάλαιο συζήτησης. Με τον ερχομό της οικονομικής (στην ουσία, όμως, εκδήλωση μιας βαθιάς και διαχρονικής πολιτισμικής) κρίσης στη χώρα μας, έχει ανοίξει ένας μεγάλος διάλογος για το ζήτημα της ελληνικής ταυτότητας, που ταλανίζει το νεοελληνικό κράτος πριν ακόμη κι από την ίδια του τη δημιουργία.
Στο επίπεδο του πολιτισμού, της θρησκείας και της ιστορίας, ο ιδεολογικός "πόλεμος"για ζητήματα που αφορούν την ελληνικότητα του Βυζαντίου, το εάν ανήκουμε (ή τέλος πάντων εάν θα πρεπε να στραφούμε) πολιτισμικά στην Ανατολή ή στη Δύση, τις ρίζες ποικίλων ηθών και εθίμων της παράδοσής μας, αλλά και άλλου είδους στοιχείων που υιοθετήθηκαν από το χριστιανισμό, στην πραγματικότητα δεν έχει πάψει να υφίσταται τα τελευταία 200 χρόνια τουλάχιστον. Μάλιστα τα αντιφατικά και σε πολλές περιπτώσεις αλληλοσυγκρουόμενα στοιχεία που συνθέτουν τη νεοελληνική ταυτότητα και στα οποία είχε αναφερθεί ο μεγαλύτερος Έλληνας φιλόσοφος του 20ου αιώνα, Κορνήλιος Καστοριάδης, είναι ακριβώς εκείνα που σε πολύ μεγάλο βαθμό ευθύνονται για την ιδιαίτερα προβληματική ιδιοσυγκρασία του νεοέλληνα και ως εκ τούτου, για τη σημερινή πολυεπίπεδη κρίση που βιώνουμε.
Ο ελληνικός εθνισμός προϋποθέτει την αγάπη για τη γνώση και τη διαρκή αμφισβήτηση των πάντων
Ο ελληνικός εθνισμός είναι ένα σύνολο αρετών, αξιών, αντιλήψεων για τη φύση του κόσμου και του ρόλου του ανθρώπου εντός αυτού. Προϋποθέτει την αγάπη για τη γνώση και τη διαρκή αμφισβήτηση των πάντων, με σκοπό την εξελικτική πορεία της νόησης, ενώ δίνει ιδιαίτερη βαρύτητα στην ανάπτυξη του ατόμου ως πολιτικό ον, στο εδώ και στο τώρα. Όπως καταλαβαίνετε, όλα τα προηγούμενα -και πολλά ακόμη που δεν αναφέρθηκαν- είναι πολύ δύσκολο να προσδιοριστούν και να αναλυθούν μέσα σε λίγες γραμμές. Είναι κάτι περισσότερο από προφανές το γεγονός ότι, ως νεοέλληνες, ελάχιστη σχέση έχουμε με τα προαναφερθέντα.
Τo "Αγαλματένια Κρίνα"δεν είναι ένα βιβλίο που αποπειράται να λύσει το ζήτημα της ελληνικής ταυτότητας. Πλην όμως, μέσα από εννέα παράξενες/αναπάντεχες αφηγήσεις του παρελθόντος μας, αναδεικνύει γεγονότα, καταστάσεις και ιδέες, που κατά έναν περίεργο τρόπο µοιάζει να αποκλίνουν από τη συµβατική ροή της Ιστορίας µας, καταδεικνύοντας ότι ποικίλες όψεις της "αρχαίας ψυχής"κατάφεραν να επιβιώσουν ή και να αναγεννηθούν µέσα στο χρόνο, διαµορφώνοντας, εν τέλει, πτυχές της ιδιοσυγκρασίας μας.
-Πολλές είναι οι αναφορές στον Πλάτωνα. Μήπως τελικά αυτός ο "εθνισμός"έχει κυρίως "Αθηνοκεντρικά"χαρακτηριστικά;
Η εξήγηση έχει να κάνει με το ότι κατά την περίοδο του Βυζαντίου οι ελληνίζοντες φιλόσοφοι υιοθετούσαν την Πλατωνική φιλοσοφία, ενώ οι χριστιανοί λόγιοι την Αριστοτελική. Εντοπίζεται μία διαχρονική διαμάχη επάνω στο ζήτημα αυτό, που ξεκινά από τον πρώτο Βυζαντινό Ουμανισμό και τον Λέοντα τον μαθηματικό και φτάνει τουλάχιστον μέχρι και τα χρόνια του καρδινάλιου -και παρ'ολίγον Πάπα- Βησσαρίωνα (1403-1472), μαθητή του Γεωργίου Γεμιστού-Πλήθωνα.
-"Ιλλουμινάτι"στο Βυζάντιο. Μπορούμε να μιλάμε για μια "μυστική ομάδα"με τον χαρακτήρα που απέκτησαν άλλες στη Δύση της εποχής, ή έχουμε να κάνουμε με μια ιδιάζουσα περίπτωση στον ελλαδικό χώρο;
Μάλλον το δεύτερο. Εξετάζοντας και αξιολογώντας μια ιστορική περίοδο, και μάλιστα τόσο μακράς διάρκειας, οφείλουμε να καταλάβουμε ότι δεν υπάρχει άσπρο ή μαύρο. Το Βυζάντιο υπήρξε μία αυτοκρατορία που ναι μεν είχε συγκεκριμένες κεντρικές πολιτικές και θρησκευτικές κατευθύνσεις, πλην όμως αποτέλεσε και ένα χωνευτήρι ιδεών και ρευμάτων σκέψης που επηρεάστηκαν από ποικίλες σχολές, ανάμεσά τους και από την "ηττημένη"ελληνική (ή εθνική).
Καθ'όλη τη διάρκεια του Βυζαντίου, ένα σύνολο από προσωπικότητες του πνεύματος, φιλοσόφους και λογίους, εκφράζουν μέσα από τα έργα τους τις "αιρετικές"αυτές Πλατωνίζουσες προσεγγίσεις, γι'αυτό άλλωστε και το δημόσιο "κατηγορώ"των χριστιανών πατέρων απέναντι στους ηττημένους -από την ύστερη αρχαιότητα- Έλληνες, παραμένει μυστηριωδώς (;) διαχρονικό. Είναι χαρακτηριστικό το γεγονός ότι σε μία από τις επιστολές του, o χριστιανός λόγιος Γρηγόριος Παλαμάς (1296-1359) αποκαλεί τους ελληνίζοντες φιλοσόφους της εποχής του "πεφωτισμένους" (Illuminati στα λατινικά).
-Μία από τις ιστορίες του βιβλίου αναφέρεται στους Ιακωβίνους των Επτανήσων, οι οποίοι με την έλευση των Γάλλων στα τέλη του 18ου αιώνα απαίτησαν την κατάργηση του χριστιανισμού και την αναβίωση της αρχαίας θρησκείας. Πόσο διαφορετικά θα ήταν τα πράγματα σήμερα αν η συμμαχία Τούρκων και Ρώσων δεν επιβαλλόταν στα 1799 ανατρέποντας τη διαμορφωθείσα κατάσταση;
Πρόκειται όντως για μία άκρως ενδιαφέρουσα ιστορία που οφείλουμε να εξετάσουμε σε άμεση συνάρτηση, τόσο με το κοινωνικοπολιτικό περιβάλλον των Επτανήσων τους αιώνες πριν την Απελευθέρωση, όσο φυσικά και με τις μεταβολές που επέφεραν οι ιδέες της Γαλλικής Επανάστασης και του Διαφωτισμού στη νοτιοανατολική Ευρώπη στα τέλη του 18ου και στις αρχές του 19ου αιώνα.
Το γεγονός ότι οι ίδιοι οι Επτανήσιοι ιδρυτές των περίφημων συλλόγων των Ιακωβινείων ζητούν κατάργηση του χριστιανισμού, επαναφορά της "προγονικής"θρησκείας, αλλά και αναβίωση των Ολυμπιακών Αγώνων έναν ακριβώς αιώνα πριν τον Κουμπερντέν, καταδεικνύει μια αθέατη μα και συνάμα ομιχλώδης διαδρομή της ιστορίας των ιδεών που αφορούν την ελληνικότητα στη Δυτική Ελλάδα. Η παραμονή της Γαλλικής κυριαρχίας στην περιοχή θα εδραίωνε ένα τέτοιο κλίμα, μεταμορφώντας με την πάροδο του χρόνου την αντίληψη των Επτανησίων σε ένα σύνολο από παράγοντες όπως η πολιτική, η θρησκεία, η θέαση της ιστορίας, η παιδεία, οι επιστήμες κ.α.
Πολλά πανάρχαια ήθη και έθιμα που επιβίωσαν είτε αυτούσια είτε μέσα από έναν χριστιανικό μανδύα, σε πολλές περιοχές της χώρας μας, αποτελούν έναν ενεργό σύνδεσμό μας με το απώτατο παρελθόν
- Στο βιβλίο γίνονται αναφορές σε διαχρονικά επιβιώματα αρχαίων πρακτικών και δοξασιών στην ελληνική ύπαιθρο ή για ανθρώπους που λάτρευαν το δωδεκάθεο μέχρι τον 9ο αιώνα και τιμούσαν αγάλματα θεών μέχρι και τον 19ο αιώνα. Είναι τελικά όλα αυτά ο μίτος που ενώνει τους Έλληνες με το παρελθόν τους;
Παράδοση αποτελούν οι πρακτικές, τα ήθη, τα έθιμα και οι "τρόποι"που παραδίδονται από γενιά σε γενιά, ειρηνικά και σε καμία περίπτωση επιβεβλημένα. Υπό αυτή την έννοια πολλά πανάρχαια ήθη και έθιμα που επιβίωσαν είτε αυτούσια είτε μέσα από έναν χριστιανικό μανδύα, σε πολλές περιοχές της χώρας μας, αποτελούν έναν ενεργό σύνδεσμό μας με το απώτατο παρελθόν (κάτι τέτοιο κατάφερε να ανιχνεύσει -αν και με άλλου είδους κίνητρα αρχικά- η λαογραφική έρευνα στη χώρα μας), αν και για ευνόητους λόγους η αρχαία θρησκεία εξαιρέθηκε στις συνειδήσεις των νεοελλήνων από το κάδρο "του παρελθόντος για το οποίο είμαστε υπερήφανοι".
Οι παραπάνω διαπιστώσεις θα ήταν λάθος να μας οδηγήσουν σε φαινόμενα μιας στείρας προγονολατρείας, οπτική που δυστυχώς με την πάροδο του χρόνου επικράτησε. Δυστυχώς ο Έλληνας έχει σταματήσει εδώ και αιώνες να παράγει σκέψη, καινοτομία και ιδέες, πολύ απλά διότι σε επίπεδο παιδείας "προγραμματίζεται"από μικρή ηλικία προς μία εντελώς διαφορετική κατεύθυνση σε σχέση με το παρελθόν. Στο τέλος δεν είμαστε τίποτε άλλο παρά παράγωγα του πολιτισμού, της κοσμοθέασης και των προτύπων με τα οποία γαλουχούμαστε.
Όσο για τον τίτλο του βιβλίου;
Η απάντηση, στους παρακάτω στίχους του Κωστή Παλαμά, που κατά τον Μηνά Παπαγεωργίου αντικατοπτρίζουν πλήρως την ατμόσφαιρα που επιθυμεί να μεταφέρει στον αναγνώστη μέσα από τα "Αγαλματένια Κρίνα"του:
"Του ρασοφόρου συνέτριψε ο πέλεκυς και η αξίνα,
τα μεγαλόχαρα είδωλα στα βάθη των ναών.
Των συντριμμένων η ψυχή, δεν χάθηκε μ’ εκείνα.
Φωτοπλανήτης έγινε στα χάη των ουρανών.
Όσο που νέα ζωντάνεψε αγαλματένια κρίνα,
στου διαλεχτού τον λογισμό, στους κήπους των σοφών"
Βιογραφικό συγγραφέα
Ο Μηνάς Παπαγεωργίου είναι δηµοσιογράφος (µέλος της ΕΣΗΕΑ) και υπ. επικοινωνίας του Οµίλου Δραστηριοτήτων "Πρότυπες Εκδόσεις Πηγή", όντας παράλληλα διευθυντής της σειράς Lux Orbis των εκδόσεων iWrite. Την περίοδο 2010-2014 διετέλεσε αρχισυντάκτης του περιοδικού "Φαινόµενα"στον Ελεύθερο Τύπο. Σπούδασε Στατιστική και Δηµοσιογραφία στο Πανεπιστήµιο Αιγαίου και το Εργαστήρι Επαγγελµατικής Δηµοσιογραφίας αντίστοιχα.
Στα ιδιαίτερα ενδιαφέροντά του συγκαταλέγονται η αναζήτηση της Πολιτικής Αρετής, ο Μυθικισµός και ο διαχρονικός πόλεµος των ιδεών για την ελληνική ταυτότητα. Είναι συγγραφέας τεσσάρων βιβλίων, ενώ έχει επιµεληθεί τον τόµο των πρακτικών του 1ου Πανελλαδικού Συνεδρίου για τον Μυθικισµό ("Ιησούς και Μύθος", εκδ. Δαιδάλεος). Το αµέσως προηγούµενο συγγραφικό του έργο κυκλοφορεί από τις εκδόσεις Δαιδάλεος, µε τίτλο "Το πρόβληµα της ιστορικότητας του Ιησού: Το ρεύµα των Μυθικιστών".