Η πλειονότητα των πολιτισμών αναγνωρίζει το γεγονός ότι η ζωή ξεκίνησε μέσα από το νερό και αυτό αποτυπώνεται στους μύθους και στις παραδόσεις τους. Για παράδειγμα, πολλές από τις Νύμφες, όπως οι Ναϊάδες προστάτιδες των νερών, κατοικούσαν στα γλυκά νερά και διέθεταν μαγικές δυνάμεις. Στη συντροφιά τους συμμετείχαν νεράιδες και ξωτικά, ξωνέρια και στοιχειά, θεριά, τέρατα και άγνωστα πλάσματα.
Όλα αυτά πλημμύρισαν και τον ελληνικό λαϊκό πολιτισμό και συνόδευσαν τη ζωή των ανθρώπων στις καθημερινές τους δραστηριότητες. Αλλά ταυτόχρονα, οι λίμνες, τα έλη και άλλες υγροτοπικές περιοχές, ήταν και κοιτίδα παραδόσεων για ανεξήγητα φαινόμενα, μα και καταστάσεων που κάλυπταν με δέος, φόβο και φαντασία, τη συνύπαρξη του ανθρώπου με τη Φύση, από καταβολής κόσμου.
ΛΙΜΝΗ ΒΟΥΛΙΑΓΜΕΝΗΣ
Για τη λίμνη Βουλιαγμένη της Αττικής, αλλά και για άλλες λίμνες μιλούν για παράξενα υδρόβια όντα με τη μορφή κριαριού που ανέρχονταν από τα βάθη των λιμνών, έβγαιναν στα γειτονικά λιβάδια και απήγαγαν τα ζώα που έβοσκαν στην περιοχή. Στη συνέχεια τα έσερναν, πνίγοντάς τα στα βάθη των λιμνών. Στην Ελλάδα υπάρχουν περίπου 60 Δρακόλιμνες, με τις περισσότερες να χάνονται το καλοκαίρι και το φθινόπωρο, αναμένοντας τις βροχές του χειμώνα για να ξαναγεννηθούν. Ανάμεσα τους ξεχωρίζουν οι ορεινές αλπικές λίμνες που βρίσκονται σε απομονωμένες περιοχές και τροφοδοτούνται από τα χιόνια των ορεινών όγκων που λιώνουν την άνοιξη. Σύμφωνα με ένα μύθο, στις Δρακολίμνες του Σμόλικα και της Τύμφης ζούσαν δύο Δράκοι. Οι Δράκοι είχαν έχθρα μεταξύ τους και κάθε φορά που αγρίευαν πετούσαν ο ένας στον άλλο πέτρες.
ΛΙΜΝΗ ΤΥΜΦΗ
Ο μύθος εξηγεί, σύμφωνα με τους ντόπιους, το γιατί οι όχθες της Δρακολίμνης του Σμόλικα έχουν άσπρο χρώμα με διάσπαρτες μαύρες πέτρες και οι όχθες της λίμνης της Τύμφης έχουν μαύρο χρώμα με διάσπαρτες άσπρες πέτρες. Σύμφωνα με άλλο θρύλο, ένα βράδυ βγήκε από τα νερά της Δρακολίμνης τού Σμόλικα ένα μεγάλο άγριο κριάρι, που πρώτη φορά το έβλεπαν οι γύρω βοσκοί. Το κριάρι βέλαξε, καλώντας τα πρόβατα που έβοσκαν στο βουνό γύρω από τη λίμνη, και τότε όλα έτρεξαν ξοπίσω του. Τότε κι’ εκείνο πήδησε μέσα στη Δρακολίμνη και τα νερά κατάπιαν τα κοπάδια των τσοπάνηδων, που απόμειναν μονάχοι να κλαίνε την ξαφνική συμφορά τους. Το μεγάλο εκείνο κριάρι ήταν ο Δράκος της λίμνης τού Σμόλικα, πού είχε επιθυμήσει αρνίσιο κρέας. Από τότε, οι Σαρακατσάνοι αποφεύγουν να βοσκούν τα κοπάδια τους κοντά στις Δρακολίμνες.
ΛΙΜΝΗ ΣΜΟΛΙΚΑ
Σύμφωνα με το θρύλο, οι Δράκοι δεν επιτρέπουν να αναμειχθεί στις λίμνες τους κανένας άλλος και βομβαρδίζουν με άγριο χαλάζι εκείνον πού θα επιχειρίσει να το κάνει. Οι κάτοικοι στα Ζαγόρια διηγούνται, ότι ο Αλή Πασάς. τον Ιούλιο τού 1814, θέλησε να ανεβάσει πάνω στη Δρακολίμνη της Γκαμήλας δύο βάρκες, δύο μονόξυλα, από τη λίμνη των Ιωαννίνων. Κατόρθωσε να φέρει τις βάρκες του ως την κορυφή των Ζαγοριών, αγγαρεύοντας άντρες και γυναίκες της περιοχής.
ΛΙΜΝΗ ΓΚΑΜΗΛΑΣ
Η μια βάρκα όμως καταστράφηκε και διαλύθηκε επί τόπου και από τότε ή κορυφή εκείνη ονομάζεται Μονόξυλο. Την άλλη την ανέβασαν ως το χωριό Ροδόβολη. Ξαφνικά ξέσπασε απροσδόκητα τρομερή καταιγίδα με βροχή, κεραυνούς και χοντρό χαλάζι, που αναποδογύρισε τις τέντες τού Πασά και κατέστρεψε τη βάρκα.
ΑΛΠΙΚΟΣ ΤΡΙΤΩΝ - ΚΑΤΟΙΚΟΣ ΤΩΝ ΔΡΑΚΟΛΙΜΝΩΝ
Τόσο πολύ τρομοκρατήθηκε ο Αλή Πασάς από τη φοβερή εκείνη χαλαζοθύελλα, ώστε καβάλησε αμέσως το άλογό του και μέσα από στενά μονοπάτια κατρακύλησε ως το Σκαμνέλι. Μόλις εγκατέλειψε το βουνό αμέσως η καταιγίδα σταμάτησε και ο ουρανός καθάρισε. Εκείνος όμως δεν τόλμησε να ξαναγυρίσει. Λίγο διάστημα αργότερα, κάποιος Φάλαρης προσπάθησε κι’ αυτός ν’ ανεβάσει βάρκα στη μια Δρακολίμνη. Αλλά και αυτός δέχθηκε επίθεση σφοδρότατης χαλαζοθύελλας. Από τότε κανείς ποτέ, δεν επιχείρησε να ανεβάσει βάρκα στις Δρακολίμνες.
Ο Ήταυρος, ήταν το μυθολογικό πλάσμα που ζούσε στις λίμνες Κωπαίδα, Κάρλα, αλλά και στον Οζερό, και στο μεγάλο βάλτο στην περιοχή Κάραβας της Θεσσαλίας.
Το 1890, ο εφημερίδες ‘’Εφημερίς’’ και ‘’Αθηναϊκή’’, αναδημοσιεύουν άρθρο της Λαρισινής εφημερίδας ‘’Σάλπιγξ’’, που αναφέρεται στο μυστηριώδες βουητό που άκουγαν πολλοί στην περιοχή της Θεσσαλίας. Οι ερμηνείες εδώ περνούσαν, από το άδειασμα των υπόγειων υδάτων της Θεσσαλίας προς στη θάλασσα, στο πλάσμα που κατοικούσε στα βαθύτερα σημεία των λιμνών και των ποταμών της περιοχής, τον ‘’ Ήταυρο ή Νήταυρο ή Γήταυρο’’
Στις Σέρρες, αναφέρεται ότι κάποιος, καθηγητής Θ. Θεοδωρίδης, βεβαίωσε σε ανακοίνωσή του στις τότε εφημερίδες, ότι στον ποταμό Άγιο Γεώργιο, μισή ώρα απόσταση από την πόλη, είχε εμφανιστεί και ακουγόταν για πολλά χρόνια ο ‘’ Ήταυρος’’. Σε ένα έλος, κοντά το μοναστήρι της Λεσσινιώτισας, τρεις ώρες απόσταση από το Αιτωλικό, ο καθηγητής της βοτανικής στο Πανεπιστήμιο Αθηνών, Σπ. Μηλιαράκης, σε μια επιστολή του, το 1903, περιγράφει μια εμπειρία που είχε, καθώς πήγαινε για σχετική μελέτη στην περιοχή. Όπως λέει, ενώ βρισκόταν πάνω σε ένα κάρο μαζί άλλους δύο συνεπιβάτες, γιατρούς που συμμετείχαν στην έρευνά του, άκουσαν από τον αγωγιάτη, τον οδηγό του κάρου, να μιλά για τον Ήταυρο, ένα μυθικό πλάσμα.
Όπως τους είπε το άκουγαν πάρα πολλοί κάτοικοι των γύρω χωριών, κανείς όμως, μέχρι στιγμής δεν είχε μπορέσει να το δει. Όταν έφτασαν στο έλος παρέμειναν για δύο περίπου ώρες. Βρίσκονταν σε ένα απροσπέλαστο σημείο όταν σε μια απόσταση περίπου εκατό βήματα από αυτούς άκουσαν τους επανειλημμένους, περίεργους βρυχηθμούς ενός ζώου. Ο καθηγητής Μηλιαράκης υποστηρίζει ότι ποτέ δεν είχε ξανακούσει κάτι ανάλογο, αλλά ο ήχος έμοιαζε με αυτό του βοδιού, ήταν όμως πιο σύντομος και την συγκεκριμένη στιγμή πιο ασθενής. Δυστυχώς, και εξαιτίας του άβατου της περιοχής δεν μπόρεσε να πλησιάσει μέσα στους καλαμιώνες για να δει τι ήταν αυτό το πλάσμα που τους προκαλούσε.
ΑΜΒΡΑΚΙΚΟΣ
Στους καλαμιώνες του Αμβρακικού κόλπου, αλλά και σε λιμνοθάλασσες και ποταμούς και σε άλλες περιοχές της Ελλάδας, κάθε άνοιξη και φθινόπωρο οι βρυχηθμοί του ''θεριού''Ήταυρου, δονούσαν την περιοχή και σκορπούσαν το φόβο. Αυτοί που το ‘’είδαν’’ περιέγραφαν ένα γιγαντιαίο ταύρο ή βούβαλο. Ιδιαίτερα στην περιοχή της Κάρλας και της Κωπαΐδας, δεμένο με μύθους και θρύλους αιώνων, ήταν το “θεριό του βάλτου”, λόγω του απόμακρου μουγκρίσματός του που δεν εντοπιζόταν εύκολα.
Πολύ αργότερα οι επιστήμονες διαπίστωσαν ότι η πιο πάνω φωνή προέρχεται από το υδρόβιο πτηνό τον ''Ήταυρο''. Ένα είδος μικρού μοναχικού ερωδιού, σχετικά σπάνιου αλλά με μεγάλη εξάπλωση, που ζει, πετάει, τρέφεται, ζευγαρώνει και αναπαράγεται σε περιοχές με καλαμιώνες και υδρόβια βλάστησης.
ΤΟ ΠΤΗΝΟ ΗΤΑΥΡΟΣ
Το χαρακτηριστικό της φωνής του είναι οι κραυγές που μοιάζουν με το μουγκρητό του βοδιού, τις βραδινές ώρες και μάλιστα την περίοδο της Άνοιξης, τότε που κλωσά τα αυγά του. Η φωνή του, αλλά και ο βιότοπός του αποτέλεσαν την βάση για τις ονομασίες που του έχουν αποδοθεί. Ο λαός το αποκαλεί νυχτοκόρακα, αφού αναπτύσσει έντονη δραστηριότητα τις βραδινές ώρες.Το άλλο του όνομα είναι ‘’Τρανομουγκάνα’’, που προέρχεται από τη φωνή του, η οποία μοιάζει με μουγκανητό και ακούγεται δυνατά και μακριά. Οι Λατινικές του ονομασίες είναι Ardea stellaris (ερωδιός ο αστερίας, από το φτέρωμά του) και Butaurus stellaris από το butor, δηλαδή βούταυρος των Γάλλων (bos + Taurus). Του έχουν δοθεί και άλλες ονομασίες. Aπό τους Γερμανούς Rohrbruller (μυκητής των καλαμιώνων), Moorochse (βόδι των ελών), Riedochse (βόδι των καλαμιώνων) κ.α.
Κατά τη διαδικασία τη αποξήρανσης της Κωπαΐδας, από το 1834 μέχρι το 1931, ένας ανεξήγητος βόμβος-βρυχηθμός τάραζε διαρκώς τη ζωή των κατοίκων σε όλα τα χωριά και τους μικρούς οικισμούς που βρίσκονταν περιμετρικά από τη λίμνη.
ΚΩΠΑΙΔΑ
Ειδικότερα, τους καλοκαιρινούς μήνες, τα ήσυχα βράδια μέσα από τα κοάσματα των βατράχων, ο υπόκωφος βρυχηθμός ήταν ανεπανάληπτος. Σε κάποιες περιπτώσεις οι κάτοικοι άναβαν φωτιές στα σημεία που έβλεπαν προς τη λίμνη, πιστεύοντας ότι αυτό το ‘’κάτι’’ που τους απειλούσε, θα συναντούσε εμπόδια, αν επιχειρούσε να κατευθυνθεί προς αυτούς. Ακόμη, γίνονταν και δεήσεις στις εκκλησίες, για να λυτρωθούν από το μυστηριώδες πλάσμα που όπως έλεγαν ‘’η ύπαρξή του και η εκδήλωση της παρουσία του απειλούσε το μέλλον τους, την περιουσία τους, ίσως και την ίδια τους τη ζωή’’. Μετά το 1858 και ενώ κάποια τμήματα της λίμνης εξακολουθούσαν να καλύπτονται από νερά και καλαμιώνες, στα σημεία που αποστραγγίζονταν οι κάτοικοι των παρόχθιων οικισμών έβγαζαν μέσα από τη λάσπη μεγάλες ποσότητες ψαριών που τα κάπνιζαν για να τα συντηρήσουν.
ΕΡΓΑ ΑΠΟΞΗΡΑΝΣΗΣ ΤΗΣ ΛΙΜΝΗΣ
Λέγεται, ότι προς τα βαθύτερα σημεία των αποξηραμένων τμημάτων, συναντούσαν ερείπια σπιτιών που βρίσκονταν εκεί πριν τα νερά δημιουργήσουν τη λίμνη. Οι ανακαλύψεις αυτές έδωσαν αφορμή για την ανάπτυξη μιας ‘’υπερφυσικής’’ ερμηνείας, γύρω από την προέλευση του βόμβου. ‘’ Προερχόταν από τις ψυχές των νεκρών κατοίκων των βουλιαγμένων χωριών, όταν εντελώς ξαφνικά, σε ένα βράδυ, ορμητικά νερά που προκάλεσαν πρωτοφανείς βροχές, έφτασαν από τους γύρω ορεινούς όγκους και κατέκλυσαν όλο τον κάμπο αφανίζοντας κάθε σημάδι ανθρώπινης ύπαρξής κάτω από τη λάσπη’’. Πίστευαν έτσι ότι ο βόμβος ήταν όλες οι φωνές μαζί που προειδοποιούσαν για επικείμενες συμφορές, πολέμους, αρρώστιες, σεισμούς. πλημμύρες κλπ. Και μπορεί αυτή η εκδοχή να απέβλεπε στο να κρατήσει τους κατοίκους στην περιοχή, δίνοντας μια διάσταση προειδοποίησης και σωτηρίας στη ύπαρξη του βόμβου. Ο γέροντες όμως βεβαίωναν, ότι αυτός ακούστηκε κατά την επανάσταση του 1821, την επιδημία της χολέρας το 1854 και την επανάσταση στην Κρήτη το διάστημα 1866-1869, συνδέοντας έτσι τη φήμη με την πραγματικότητα.
Όπως μας πληροφορούν ντόπιοι λαογράφοι, μετά το 1858, τη χρονιά που ο βόμβος ήταν πιο έντονος και για πολλές μέρες ειδικά αμέσως μετά τις πρώτες φθινοπωρινές βροχές, μεσολάβησε ένα χρονικό διάστημα περίπου 12 ετών για να ξανακουστεί. Στα κατοπινά χρόνια, ο ήχος αυτός ακουγόταν πολύ λιγότερες μέρες, πιο αδύναμος, ενώ μέχρι και σήμερα κάποιοι ισχυρίζονται ότι τα ήσυχα καλοκαιρινά βράδια μπορεί κανείς να αντιληφθεί ένα μυστηριώδης μουγκρητό.
Παράξενοι Ήχοι και Πλάσματα σε άλλες λίμνες. Υπόκωφοι βόμβοι, αντίστοιχοι με αυτόν που ακουγόταν στην Κωπαΐδα, έχουν αναφερθεί και σε άλλες λίμνες και υδάτινες συγκεντρώσεις, διάσπαρτα στην Ελλάδα. Τα φαινόμενα αυτά μάλιστα ήταν τόσο έντονα όσο και η ανησυχία και ο φόβος που προκαλούσαν. Οι εφημερίδες της εποχής στέκονταν ιδιαίτερα σ΄ αυτά αποτυπώνοντας την ανησυχία όλων. Η εφημερίδα της εποχής ‘’Ευνομία’’, το Σεπτέμβριο του 1862, αναφέρεται σε ένα παράδοξο ‘’ζωολογικό’’ φαινόμενο, όπως το χαρακτηρίζει, που συνέβη στο έλος των Καφυών ή αλλιώς λίμνη Κανδήλα, στην Πελοπόννησο.
ΛΙΜΝΗ ΚΑΝΔΗΛΑ
Σε αυτό το έλος, μερικοί κάτοικοι υποστήριζαν ότι είδαν ένα τεραστίων διαστάσεων φίδι, ενώ κάποιοι άλλοι ένα πλάσμα που έμοιαζε με ιπποπόταμο. ‘’Ο βρυχηθμός του προκαλούσε τρόμο, και από τα σημεία όπου περνούσε σχημάτιζε τάφρο, ενώ τα κυνηγετικά σκυλιά απομακρύνονταν στην παρουσία του πανικόβλητα’’. Το πλάσμα όπως πίστευαν ερχόταν από τα βαθιά χάσματα στις καταβόθρες που υπήρχαν στην λίμνη.
Τον Απρίλιο του 1898 πάλι, η αθηναϊκή εφημερίδα ‘’Άστυ’’ αναμεταδίδει μια είδηση που προερχόταν από το Αγρίνιο. Σύμφωνα με αυτή οι χωρικοί που εργάζονταν γύρω από την λίμνη Τριχωνίδα, άκουγαν καθημερινά φοβερούς βρυχηθμούς, σαν λιονταριού, που προέρχονταν από το μέσο της λίμνης. Στο σημείο εκείνο, πυκνοί σχηματισμοί μικρών και μεγάλων δέντρων, καλαμιές και βρύα διαμόρφωναν ένα μικρό βαλτώδες δάσος. Οι κάτοικοι πολλές φορές περικύκλωσαν με όπλα τη λίμνη αλλά δεν κατάφεραν να δουν κάτι. Κάποιες φορές επιδίωξαν να πλησιάσουν το σημείο εκείνο με πλωτές σχεδίες. 'Όταν πλησίαζαν οι φωνές γίνονταν εντονότερες, αλλά τα άφθονα χόρτα, οι πυκνοί καλαμιώνες και η λάσπη εμπόδιζαν τις σχεδίες να πλησιάσουν περισσότερο.
ΛΙΜΝΗ ΤΡΙΧΩΝΙΔΑΣ
Στην Τριχωνίδα έσπευδαν κάτοικοι και άλλων περιοχών για να δουν το ‘’μυστηριώδες’’ υδρόβιο πλάσμα, όπως εκτιμούσαν. Δεν το κατάφεραν όμως. Οι βρυχηθμοί κράτησαν αρκετό χρονικό διάστημα, μέχρι που τελικά σταμάτησαν. Οι μαρτυρίες ήταν πολλές, είχαν όμως ιδιαίτερη σημασία, καθώς προέρχονταν από ανθρώπους που η επαγγελματική τους ιδιότητα συνυφασμένη με το πνευματικό τους επίπεδο δρούσε πολλαπλασιαστικά στην αποδοχή των όσων υποστήριζαν. Οι κάτοικοι πάντως, περιέγραφαν ότι το πλάσμα που προκαλούσε το τρομακτικό μουγκρητό είχε την μορφή ενός γιγαντιαίου βατράχου.
Στη Ναύπακτο, εκεί που εκβάλλει ο ποταμός Μόρνος, άκουγαν ‘’το σκουλήκι της γης’’, έτσι το αποκαλούσαν, να μουγκρίζει προμηνύοντας συμφορές. Το μυθικό τέρας έμοιαζε με μαύρο γιγαντόσωμο ταύρο, βουβάλι, τεράστιο σκουλήκι ή ακόμα και δράκοντα.
ΕΚΒΟΛΕΣ ΜΟΡΝΟΥ
Μια Γαλλική επιστημονική αποστολή, το 1793 στις εκβολές του Αχελώου, ήρθε να αποκαλύψει συγκλονιστικά στοιχεία συγκεντρωμένα από μάρτυρες πού βρέθηκαν παρόντες σε περιστατικά. Από το ποτάμι, ένα γιγαντιαίο υδρόβιο φίδι αιφνιδίαζε βοσκούς που πλησίαζαν τα κοπάδια τους στις όχθες του, σκοτώνοντας κάποιους από αυτούς και σκορπίζοντας τα κοπάδια. Αυτά τα γεγονότα τα συνέδεαν ακόμα μια φορά με επικείμενες συμφορές. Αντίστοιχες παραδόσεις στο χώρο της Ευρώπης συναντάμε και στην περιοχή της Κορσικής, που λέει για ένα πλάσμα που έβγαινε από μια λίμνη που την αποκαλούσαν ‘’Χρυσή’’, και βγάζοντας κραυγές έτρεχε στα βουνά, κάθε φορά που προμηνυόταν μια συμφορά.
Για τη δημιουργία της Μ.Πρέσπας ο σχετικός μύθος λέει ότι ‘’πριν πολλά χρόνια, στη μέση της λίμνης Αχρίδας (βρίσκεται στα σημερινά Σκόπια), έμενε ένα τεράστιο, τρομακτικό τέρας που αναποδογύριζε τις βάρκες όσων προσπαθούσαν να περάσουν απέναντι.
ΜΕΓΑΛΗ ΠΡΕΣΠΑ
Ο προστάτης της περιοχής Άγιος Ναούμ, αποφάσισε να βοηθήσει τους ντόπιους ωθώντας και απομονώνοντας το τέρας προς το γειτονικό βουνό. Το τέρας στην προσπάθειά του να ξεφύγει, τσακίστηκε στα βράχια της λίμνης και έκανε μια μεγάλη τρύπα χαμηλά στο βουνό. Έτσι, το νερό της Αχρίδας άρχισε να χύνεται από την άλλη πλευρά του βουνού, σχηματίζοντας μια άλλη λίμνη, τη Μεγάλη Πρέσπα.
Για να επιδιώξει κάποιος να δώσει πειστικές ερμηνείες για όλα αυτά που συνέβαιναν στις τότε Ελληνικές λίμνες, θα πρέπει να δεχθεί την επιστημονική εκδοχή του φυσικού φαινομένου για κίνηση υδάτων και ρευμάτων αέρα στο υπέδαφος των λιμνών είναι εξίσου πιθανές. Αυτή η άποψη έχει αναφερθεί αρχικά από τον Αριστοτέλη. ‘’Ο βόμβος ή το μούγκρισμα που προέρχεται από διάφορες υδάτινες συγκεντρώσεις (λίμνες, βαλτωμένα σημεία των ποταμών, έλη), παράγεται στα στάσιμα σημεία των υδάτων (τα λεγόμενα δέλτα των ποταμών), εκεί δηλαδή που το νερό εκβάλλει στη θάλασσα.
Και αυτό γιατί υπάρχει εκτόνωση συσσωρευμένου αέρα σε υπόγειες σήραγγες, από στενότερα σημεία σε άλλα πλατύτερα’’. Αν και μερικοί επιστήμονες της εποχής αμφέβαλλαν γι αυτό, με το επιχείρημα ότι δεν είχαν παρατηρήσει οι ίδιοι ‘’κοχλασμό’’ του νερού όταν ο βόμβος ακουγόταν, ωστόσο τα σημερινά δεδομένα αφήνουν περιθώρια για κάτι τέτοιο. Έρευνες με μηχανήματα ανίχνευσης της μορφολογίας του υπεδάφους των λιμνών, δείχνουν ότι πολλές από τις σήραγγες και τις καταβόθρες, είναι ικανές να εγκλωβίσουν μεγάλες ποσότητες αέρα ανάλογα με το άδειασμα ή το γέμισμά τους με νερό, απόρροια των κλιματολογικών συνθηκών (οι βόμβοι ακούγονταν κυρίως στη μετάβαση από τη ξηρασία στην πλημμύρες αλλά και αντίστροφα).