Τι μας κάνει ανθρώπους; Τελικά, είναι ο πόλεμος συνυφασμένος με την ανθρώπινη φύση;
Αξιοποιώντας τις πρόσφατες επιστημονικές ανακαλύψεις στην εξέλιξη, τη βιολογία και την αρχαιολογία, ο ο ανθρωπολόγος Augustín Fuentes υποστηρίζει στο νέο βιβλίο του με τίτλο «The Creative Spark: How Imagination Made Humans Exceptional» ότι η σημαντικότερη κινητήρια δύναμη στην εξέλιξη και πρόοδο του ανθρώπου είναι η δημιουργικότητακαι η συνεργασία. Και ότι πολλά από όσα πιστεύαμε για τον εαυτό μας -από τη θρησκεία μέχρι τη φυλή- είναι λάθος.
Το National Geographicσυνάντησε τον συγγραφέα στο γραφείο του στο Πανεπιστήμιο Notre Dame της Ιντιάνα και έθεσε ερωτήματα όπως… γιατί ο σκύλος είναι πραγματικά ο καλύτερος φίλος του ανθρώπου και γιατί η τέχνη είναι βασικό, χαρακτηριστικό γνώρισμα της ανθρώπινης φύσης.
Ιδού τί απάντησε.
Οι μεγάλες παρανοήσεις
«Υπάρχει μια ολόκληρη σειρά παρανοήσεων. Η πρώτη από αυτές είναι ότι οι άνθρωποι είμαστε κακοί μέχρι το κόκαλο. Ή τουλάχιστον, ότι τα αρσενικά είναι κακά. Και ότι η αρσενική επιθετικότητα είναι αυτή που οδήγησε την κούρσα της εξέλιξης. Αλλά τα βιολογικά, εθνογραφικά και ιστορικά στοιχεία δείχνουν ότι κάτι τέτοιο δεν ισχύει. Δεν ήταν οι πραγματικά ενοχλητικοί άνθρωποι αυτοί που, μακροπρόθεσμα, μας επηρέασαν περισσότερο.
Η δεύτερη εσφαλμένη αντίληψη είναι ότι τα αρσενικά και τα θηλυκά είναι ριζικά διαφορετικά όσον αφορά τη σεξουαλικότητα και το φύλο. Αλλά ενώ τα αρσενικά και τα θηλυκά είναι όντως τόσο διαφορετικά, στην πραγματικότητα έχουν πολύ περισσότερες ομοιότητες από όσες νομίζουμε.
Η ιδέα ότι αυτά και μόνο αυτά -η επιθετικότητα ή οι διαφορές του φύλου- ερμηνεύουν τη σύνθετη έννοια της εξέλιξης, του τι σημαίνει άνθρωπος, είναι τελικά, μία υπεραπλουστευμένη προσέγγιση. Γι αυτό ακριβώς προτείνω την ιδέα της συνεργασίας και της δημιουργικότητας. Επειδή είναι ένας πολύ πιο περίπλοκος και συναρπαστικός τρόπος για να καταλάβουμε ποιοι είμαστε και γιατί κάνουμε αυτά που κάνουμε».
Είναι ο πόλεμος συνυφασμένος με την ανθρώπινη φύση;
«Υπάρχει ένα μεγάλο debate γύρω από το θέμα. Εξετάζοντας τα αρχαιολογικά ευρήματα και τα απολιθώματα διαπιστώνουμε ότι τα πρώτα τεκμήρια μεγάλης κλίμακας ή τουλάχιστον συντονισμένης, θανατηφόρου ομαδικής βίας -αυτό που ονομάζουμε ‘πόλεμο’- εντοπίζονται πριν από 10.000-14.000 χρόνια.
Όμως, ο πόλεμος σήμερα δεν αφορά μόνο δύο ομάδες ανθρώπων οι οποίες μάχονται μεταξύ τους. Αφορά πολιτικές, οικονομικές, κοινωνικές, θρησκευτικές και άλλες αντιλήψεις που έρχονται σε σύγκρουση με όρους βίας, εξαναγκασμού ή χειραγώγησης. Αυτό το είδος του πολέμου (μεγάλης κλίμακας), όπως και οι (δια)μάχες για ιδεολογίες, χρήμα και πόρους, εμφανίζεται όλο και πιο συχνά τα τελευταία 10.000 χρόνια επειδή πλέον υπάρχουν περισσότερα να διεκδικήσουμε.
Παρότι ο κόσμος φαίνεται πιο βίαιος από ποτέ, στην πραγματικότητα δεν είναι. Η πλειοψηφία των 7,5 δισεκατομμυρίων ανθρώπων στον πλανήτη δεν εμπλέκεται με φρικτή βία, καταναγκασμό ή καταπίεση. Ωστόσο, αυτό είναι μόνο η μία όψη του προβλήματος. Ακριβώς επειδή οι περισσότεροι άνθρωποι ζουν απλά την καθημερινότητα τους, δεν σημαίνει ότι δεν έχουμε δημιουργήσει νέους και περισσότερο τρομακτικούς τρόπους για να ασκούμε βία ο ένας στον άλλον.
Ζούμε σε έναν κόσμο με δύο πρόσωπα. Έναν κόσμο στον οποίον είμαστε εν δυνάμει πιο σκληροί και εν δυνάμει πιο βίαιοι παρά ποτέ».
Χωρίς την Τέχνη δεν είμαστε άνθρωποι
«Χωρίς την τέχνη, δεν είμαστε άνθρωποι. Η ικανότητα να φανταζόμαστε και στη συνέχεια, να κάνουμε αυτό που φανταζόμαστε πραγματικότητα, είναι αυτό ακριβώς που καθορίζει την ανθρώπινη φύση. Είτε αυτό αφορά τη ζωγραφική, είτε την κατασκευή ενός αεροπλάνου -ακόμη και τον τρόπο που προγραμματίζουμε την εξόφληση ενός λογαριασμού για το τέλος του μήνα- όλα έχουν την αρχή τους στην ίδια δημιουργική ικανότητα. Η Τέχνη γυμνάζει τον μυ της δημιουργικότητας».
Η τέχνη ως βασικό γνώρισμα της εξέλιξης
«Εξαρτάται όμως, τί χαρακτηρίζουμε ‘τέχνη’. Συνήθως μας έρχονται στη σκέψη οι τοιχογραφίες των σπηλαίων, οι παλαιολιθικές αναπαραστάσεις με τα μεγάλα μαστόδοντα. Αλλά αυτές είναι μόλις 40.000 ετών. Γνωρίζουμε επίσης, ότι πριν από 85.000 χρόνια στη Νότια Αφρική, οι πρόγονοί μας σκάλιζαν κελύφη από αυγά στρουθοκάμηλων και ότι 20.000 χρόνια πριν και από αυτό, έκαναν τρύπες σε μικρά κελύφη και τα φορούσαν γύρω από τον λαιμό.
Εκατοντάδες χιλιάδες χρόνια πριν, έτριβαν ώχρα και την άπλωναν στο σώμα τους. Πεντακόσιες χιλιάδες χρόνια πριν από αυτό -δηλαδή, μισό εκατομμύριο χρόνια πίσω-, έφτιαχναν εργαλεία που ήταν απίστευτα όμορφα και συμμετρικά, πολύ περισσότερο από ό, τι χρειαζόταν να είναι για να κάνουν απλά και μόνο τη δουλειά τους. Η Τέχνη πηγαίνει πολύ βαθιά στην ιστορία του ανθρώπου».
Σχεδόν έξι δισεκατομμύρια άνθρωποι, με άλλα λόγια το 83% του παγκόσμιου πληθυσμού, αυτοχαρακτηρίζονται θρησκευόμενοι. Η θρησκεία είναι άλλο ένα τεράστιο θέμα σήμερα. Ήταν η θρησκεία και η υπερβατική εμπειρία θεμελιώδης ανθρώπινη δραστηριότητα;
Σε αυτό το σημείο πρέπει να γίνει μία σημαντική διάκριση. Υπάρχει μεγάλη διαφορά μεταξύ της θρησκείας, ως θεσμό και της θρησκευτικότητας.
Υπάρχουν πολύ ισχυρές ενδείξεις ότι επί μακρόν ήταν η έννοια του υπερβατικού που κυριαρχούσε. Οι μεγάλες θεσμοποιημένες οργανωμένες θρησκευτικές δομές είναι καινούργιες. Ο Χριστιανισμός, το Ισλάμ και ο Ιουδαϊσμός είναι πρόσφατες -πολύ πρόσφατες- ιστορίες».
Σκύλος, ο καλύτερος φίλος του ανθρώπου
«Η ιστορία ανθρώπου και σκύλου είναι εκπληκτική. Εάν ένας βιολόγος ή επιστήμονας από άλλο πλανήτη ερχόταν στη Γη, ένα από τα πρώτα πράγματα που θα έλεγε είναι, δείτε πώς συμβιώνουν, πώς τα ένα είδος εμπλέκεται στη ζωή του άλλου. Και θα μιλούσαν για τον άνθρωπο και τον σκύλο.
Η εξέλιξη της σχέσης ανθρώπου - σκύλου είναι ένα από τα παραδείγματα όπου η ιδέα της δημιουργικότητας και της πολυπλοκότητας που έχει η ιστορία της εξέλιξης απεικονίζεται με τον πιο σαφή τρόπο.
Τα πρώτα στοιχεία της σχέσης αυτής γυρίζουν πίσω στον χρόνο 10.000-30.000 χρόνια πριν. Στην αρχή είναι απολιθώματα που μοιάζουν με λύκο, αλλά λίγο διαφορετικά (πιθανώς, στο σημείο αυτό εμφανίζεται ο σκύλος) και στη συνέχεια, τα απολιθώματα τείνουν να εμφανίζονται όλο και περισσότερο μαζί με απολιθώματα ανθρώπων.
Οι περισσότεροι πίστευαν ότι η σχέση αφορούσε μόνο για το κυνήγι. Αλλά πολλοί ειδικοί αναγνωρίζουν τώρα ότι επρόκειτο για κάτι παραπάνω από αυτό. Ότι ο άνθρωπος και ο σκύλος ήταν σύντροφοι».