«Σαν πρόκες πρέπει να καρφώνονται οι λέξεις. Να μην τις παίρνει ο άνεμος», έγραφε στην «Ποιητική» του ο Μανόλης Αναγνωστάκης. Πόσο μεστά και αδιαμεσολάβητα δίνει ο ποιητής τη διάσταση και τη σημασία των λέξεων στη ζωή.
Η δύναμη και η επίδραση της κύριας μονάδας της γλώσσας δεν μπορεί από κανέναν να αμφισβητηθεί. Οι λέξεις γίνεται το όχημα του ανθρώπου να εκφράσει απόψεις, συναισθήματα, να χτίσει ή να γκρεμίσει σχέσεις, είναι το «όπλο» που μένει αναλλοίωτο στον χρόνο.
Την περασμένη εβδομάδα το BBC δημοσίευσε ένα ρεπορτάζ για την αμετάφραστη ελληνική λέξη, που δεν είναι άλλη από το «φιλότιμο». Ο συγγραφέας Andreas Deffner έρχεται αντιμέτωπος για πρώτη φορά με την ουσία της λέξης, μέσα από την καλοσύνη της γιαγιάς Βαγγελιώς, ιδιοκτήτριας ενός καταλύματος στο Τολό της Πελοποννήσου. Το θέμα του βρετανικού μέσου ενημέρωσης μού γέννησε αυτόματα ένα ερώτημα: υπάρχουν κι άλλες ελληνικές λέξεις που δεν μπορούν να μεταφραστούν; Κι αν ναι, τι μπορεί να σημαίνει αυτό για μια γλώσσα;
Φως στην απορία μου έριξε ο κ. Βασίλης Βερτουδάκης, λέκτορας Αρχαίας Ελληνικής Φιλολογίας στο Τμήμα Φιλολογίας του Εθνικού και Καποδιστριακού Πανεπιστημίου Αθηνών. Μιλήσαμε για τις ελληνικές λέξεις που δεν μεταφέρονται σε άλλες γλώσσες μονολεκτικά, αλλά και για το αν η απουσία μιας λέξης σημαίνει αυτόματα και την απουσία της έννοιας που μεταφέρει.
Μου εξήγησε αν ο πλούτος της ελληνικής γλώσσας συνδέεται και με τον πλούτο του πνεύματος, ενώ ήρθαμε και στο σήμερα, στη χρήση της γλώσσας από τους νέους και την επίδραση του ίντερνετ στην εκφορά του λόγου.
«Σκαρφαλώνοντας λέξεις όπως μιαν ανεμόσκαλα» λοιπόν, για να θυμηθούμε εδώ τον Γιώργο Σεφέρη («Τετράδιο Γυμνασμάτων, Β΄»), να τι μας είπε ο καθηγητής για την Ελληνική…
- Υπάρχουν ελληνικές λέξεις που δεν μεταφράζονται σε άλλες γλώσσες; Και αν ναι, ποιες είναι αυτές;
Όλες οι λέξεις μιας γλώσσας μπορούν κατά κάποιον τρόπο να αποδοθούν σε μια άλλη γλώσσα. Όταν λέμε ότι μια λέξη δεν μεταφράζεται, εννοούμε συνήθως ότι δεν αποδίδεται μονολεκτικά και το κυριότερο ότι δεν μπορεί να μεταφερθεί στην άλλη γλώσσα το συναισθηματικό φορτίο ή ο κόσμος των συνειρμών που γεννά το άκουσμα μιας ορισμένης λέξης. Για παράδειγμα η λέξη μερακλής ή η λέξη λεβέντης δεν μεταφράζονται εύκολα σε άλλες γλώσσες. Το ίδιο συμβαίνει με τις λέξεις μεράκι ή φιλότιμο, για το οποίο τόση συζήτηση γίνεται.
- Γιατί συμβαίνει αυτό; Έχει να κάνει μόνο με τον πλούτο μιας γλώσσας ή μήπως δεν υπάρχουν οι αντίστοιχες έννοιες για να υποβαστάξουν τις λέξεις; Π.χ. αν δεν έχω τη λέξη «φιλότιμο» σημαίνει ότι δεν έχω κιόλας φιλότιμο ή έχω και το εκφράζω διαφορετικά;
Κάθε γλώσσα έχει τον δικό της πλούτο και αποτυπώνει τα βιώματα, τους εθισμούς, το πραγματολογικό και ιστορικό υπόβαθρο της κοινότητας των ομιλητών της. Αυτά αποτελούν κοινό τόπο για τους γλωσσολόγους και όσους ενδιαφέρονται συστηματικά για τα γλωσσικά ζητήματα.
Ωστόσο, στο επίπεδο του γενικού πληθυσμού πολλές φορές η δημόσια συζήτηση τείνει να πάρει τον χαρακτήρα μιας επίδειξης εθνικής αυταρέσκειας. Ειδικά με τη λέξη φιλότιμο! Οι Έλληνες εντός Ελλάδας και οι Έλληνες της διασποράς θέλουν να υπερηφανεύονται ότι είναι μια κατ’ εξοχήν και μάλλον αποκλειστικά ελληνική αρετή την οποία οι άλλοι λαοί δεν διαθέτουν. Απόδειξη; Μα ακριβώς: η λέξη αυτή δεν υπάρχει σε καμιά άλλη γλώσσα!
Ασφαλώς και δεν υπάρχει κανενός είδους copyright στην ανθρώπινη συμπεριφορά. Από την άλλη μεριά, ο νεολογισμός διαπλοκή, για παράδειγμα, δεν μεταφράζεται μονολεκτικά σε άλλες γλώσσες. Αυτό δεν σημαίνει ότι η κατάσταση που αποτυπώνει η λέξη αυτή δεν υπάρχει σε άλλες χώρες!
- Υπάρχουν αντίστοιχες ξένες λέξεις που δεν μεταφράζονται στα ελληνικά και έχουν να κάνουν με το αξιακό μας σύστημα και όχι με υλικά αγαθά;
Υπάρχουν πολλές τέτοιες λέξεις. Μπορούμε να αναφέρουμε εδώ μερικά μόνο παραδείγματα. Πριν από μερικούς μήνες ο έλληνας πρωθυπουργός είχε χρησιμοποιήσει στο κοινοβούλιο τη γερμανική λέξη Fremdscham (ντροπή για τις πράξεις που κάνει κάποιος άλλος) ακριβώς με το συνοδευτικό σχόλιο ότι δεν μεταφράζεται στα Ελληνικά. Πολύ πρόσφατα με αφορμή τον θάνατο του Κωνσταντίνου Μητσοτάκη αναφέρθηκε η αγγλική λέξη statesman (πολιτική προσωπικότητα μεγάλης εμβέλειας) για την οποία η ελληνική γλώσσα δεν έχει αντίστοιχη ξεχωριστή λέξη.
Επίσης η διάκριση ανάμεσα στις γερμανικές λέξεις Zivilisation και Kultur (στα Αγγλικά: civilization και culture), η οποία έχει κρίσιμο φιλοσοφικό περιεχόμενο στην ιστορία των ιδεών, δεν μπορεί να αποδοθεί στην ελληνική γλώσσα· χρησιμοποιούμε και για τις δύο τη λέξη πολιτισμός. Ακόμη και η εισαγωγή της λέξης κουλτούρα στα Ελληνικά δεν λύνει το πρόβλημα.
- Πώς αποδίδουν οι μεταφραστές ελληνικές λέξεις που δεν μεταφράζονται; Πόσο δύσκολο είναι να μεταφραστεί η ελληνική γλώσσα;
Κάθε μετάφραση από μία γλώσσα σε άλλη είναι μια πολύ δύσκολη διαδικασία. Στις περιπτώσεις που ο μεταφραστής πρέπει να μεταφέρει μη μεταφράσιμες λέξεις της Ελληνικής συνήθως τη μεταγράφει στο λατινικό αλφάβητο και σε μία υποσημείωση προσπαθεί να εξηγήσει το εννοιολογικό της περιεχόμενο. Ενδιαφέρον παρουσιάζουν ελληνικές λεξιλογικές διακρίσεις που δεν αποδίδονται σε άλλες γλώσσες.
Π.χ. οι λέξεις έρως και αγάπη αποδίδονται στα Αγγλικά και οι δύο ως love, ενώ το σημασιολογικό τους πεδίο παρουσιάζει ουσιώδεις διαφορές. Κάτι παρόμοιο συμβαίνει και με τις λέξεις βίος και ζωή (life). Σε απαιτητικά κείμενα, όπου οι λεπτές σημασιολογήσεις έχουν κρίσιμη σημασία, όπως λ.χ. στα φιλοσοφικά έργα, ο μεταφραστής επιλέγει συνήθως να διατηρήσει τις λέξεις μεταγραμμένες (eros, bios), ιδίως εκείνες που έχουν ειδικό βάρος στα Αρχαία Ελληνικά.
O πλούτος της ελληνικής γλώσσας δεν συνεπιφέρει αυτομάτως και πνευματικό πλούτο των ομιλητών της
- Οι Έλληνες, που είναι πλούσιοι στη γλώσσα τους, είναι πλούσιοι και στο πνεύμα τους;
Κατ’ αρχάς ο πλούτος της ελληνικής γλώσσας δεν συνεπιφέρει αυτομάτως και πνευματικό πλούτο των ομιλητών της! Όπως και όλοι οι Γερμανοί δεν σημαίνει ότι επειδή μιλούν Γερμανικά, μετέχουν της πνευματικότητας του Γκαίτε. Τέτοιου είδους συνεπαγωγές δεν ισχύουν.
Σχετικά με τον πλούτο της Ελληνικής υπάρχουν, ωστόσο, πολλά μυθολογήματα, τα οποία συχνά χρησιμοποιούνται είτε από αφελή άγνοια είτε από σκοπιμότητα για εθνικιστική αυτοκολακεία. Η ελληνική γλώσσα λόγω της μακράς ιστορίας της και της καλλιέργειας της από σημαντικούς ποιητές και πεζογράφους έχει πράγματι μεγάλο λεξιλογικό πλούτο και μορφολογική ποικιλία. Αυτό όμως πρέπει να αποτελεί μάλλον πρόκληση για τους σύγχρονους ομιλητές της παρά αφορμή για αίτημα εθνικής ανωτερότητας.
- Τρώει το ίντερνετ τη γλώσσα ή πρόκειται για μύθο που ταυτίζει την αλλαγή της γλώσσας με την παρακμή της;
Οι γλώσσες, όλες οι γλώσσες, αλλάζουν, όπως κάθε ζωντανός οργανισμός. Είναι θέμα προσωπικής άποψης αν αυτό θα περιγραφεί αντικειμενικά ως μεταβολή ή αν θα αξιολογηθεί ως αλλοίωση και παρακμή. Η μοντέρνα γλωσσολογία τείνει να είναι περιγραφική και όχι ρυθμιστική· ειδικά στην Ελλάδα, όπου το γλωσσικό ζήτημα και η γλωσσική ρύθμιση (Καθαρεύουσα) ταλαιπώρησαν τη χώρα, κυρίως την εκπαίδευση, για ενάμισι περίπου αιώνα.
Τα νέα τεχνολογικά μέσα (διαδίκτυο, κινητό τηλέφωνο) ωθούν σε μια γλωσσική χρήση που στοχεύει απλώς στη γρήγορη επικοινωνία απογυμνώνοντας τη γλώσσα από κάθε αξιακό της περιεχόμενο. Και δεν μιλάω μόνο για το γενικό πληθυσμό αλλά και για τις μορφωμένες ελίτ. Αναλογιστείτε ποια διανοητική ενέργεια κατέβαλε και ποια γλωσσική μέριμνα επεδείκνυε ένας λόγιος για να αλληλογραφήσει τον 19ο αιώνα και ποια σήμερα ένας καθηγητής πανεπιστημίου για να συντάξει ένα ηλεκτρονικό μήνυμα. Χρειάζεται να διαθέτει κανείς μεγάλες αντιστάσεις για να διατηρεί ακέραια τη μέριμνα για τη γλωσσική του έκφραση.
- Από την εμπειρία σας ως καθηγητής, είναι οι νέοι πιο κοντά στην «παραδοσιακή» χρήση της γλώσσας ή στη γλώσσα των social media (greeklish, emoticons), στη γραπτή της τουλάχιστον μορφή;
Δεν έχω καμία διάθεση (και δεν πρέπει) να γενικεύσω. Όλοι οι νέοι δεν χρησιμοποιούν τη γλώσσα κατά τον ίδιο τρόπο. Επίσης διαφοροποιούνται ανάλογα με το μέσον το οποίο χρησιμοποιούν. Από την άλλη μεριά, επειδή βρισκόμαστε στην αρχή της ψηφιακής επανάστασης είναι φυσιολογικό οι νέοι να προσχωρούν ευκολότερα στα τεχνολογικά μέσα και στη γλωσσική χρήση που αυτά ευνοούν.
Ο ίδιος όμως νέος που χρησιμοποιεί τα greeklish σε μια ανάρτησή του στο facebook μπορεί να συντάσσει μια πολύ συγκροτημένη πανεπιστημιακή εργασία σε υψηλού επιπέδου Ελληνικά. Κατά τη γνώμη μου το πρόβλημα του ποια γλωσσική μορφή χρησιμοποιεί η νεότητα είναι απολύτως συνδεδεμένο με το γενικότερο επίπεδο της παιδείας μας.