Όσα δεν κατέχουμε από τον γραπτό και προφορικό λόγο της κοινής νεοελληνικής
Η ορθογραφία δεν είναι το δυνατό σημείο πολλών, καθώς η γλώσσα μας είναι ιδιαιτέρως δύσκολη και πολύπλοκη.
Κι έτσι τα παροράματα δεν λείπουν όταν γράφουμε ή όταν μιλάμε, καθώς αμφιβάλλουμε συχνά για την ορθότητα των λεγομένων μας.
Και δεν είναι φυσικά μόνο η ορθογραφία, καθώς θα πρέπει να λάβουμε υπόψη μας και τη σύνταξη ή τη φωνολογική απόδοση των λέξεων, όταν δεν κάνουμε λάθη από άστοχη επιλογή λέξεων ή κατακρεουργούμε φράσεις την ακριβή σημασία των οποίων αγνοούμε συχνά.
Ιδιαίτερα δε όταν μιλάμε για λέξεις που μοιάζουν φωνολογικά, μορφολογικά ή σημασιολογικά μεταξύ τους, τότε τα κάνουμε συνήθως μαντάρα, καθώς οι διαφοροποιήσεις μεταξύ τους είναι λεπτές και εξόχως… φιλολογικές.
Λίγοι μπορούν να διακρίνουν άλλωστε πότε χρησιμοποιούμε την «ανακάλυψη» και πότε την «εφεύρεση», καθώς τέτοιες εννοιολογικές δυάδες ανατρέπουν τις γλωσσικές μας βεβαιότητες (τεχνητός/τεχνικός, εξασθενίζω/εξασθενώ, πρότυπο/πρωτότυπο κ.λπ.).
Εδώ βέβαια δεν θα τακτοποιήσουμε τον γλωσσικό μας πλούτο σε καλοβαλμένες και εύπεπτες κατηγορίες, θα ξεδιαλύνουμε απλώς κοινά λάθη που κάνουμε σε λέξεις ή λόγιες φράσεις που νομίζουμε ότι ξέρουμε καλά. Και, όπως θα δούμε, αγνοούμε ολότελα!
Οδηγός μας θα είναι το εξαιρετικό πόνημα «Το λέμε σωστά; Το γράφουμε σωστά;» των Ίνας Αναγνωστοπούλου και Λίας Μπουσούνη-Γκέσουρα, φιλολόγων του Παιδαγωγικού Ινστιτούτου.
Ας καταβυθιστούμε λοιπόν στην κοινή νεοελληνική σε ένα ταξίδι γνώσης και… μνήμης.
Στα συνηθισμένα ορθογραφικά λάθη, μάτι βγάζουν τα:
αντικρίζωκαι όχι αντικρύζω
απ’ ό,τικαι όχιαπ’ ότι (αλλά παρ’ ότι/παρότι και καθ’ ότι/καθότι)
οτιδήποτεκαι όχι ο,τιδήποτε
διάκαι όχι δια
επηρεάζωκαι όχι επιρρεάζω
καταχώρισηκαι όχι καταχώρηση (από το καταχωρίζω και όχι από το καταχωρώ)
οφείλω/οφειλέτης/οφειλή/όφελοςαλλά ωφελώ/ωφέλεια/ωφέλιμος/επωφελής
μ’ εμένακαι όχι με μένα / σ’ εμένακαι όχι σε μένα / σ’ εσάςκαι όχισε σας
Από τα λάθη της φωνολογικής απόδοσης των λέξεων, ξεχωρίζουν τα:
κοινοτοπίακαι όχι κοινοτυπία
κομπλιμέντοκαι όχι κοπλιμέντο
μεγέθυνσηκαι όχι μεγένθυση
συνονθύλευμακαι όχι συνοθύλευμα
υποθηκοφυλακείοκαι όχι υποθηκοφυλάκιο
η ψήφοςκαι όχι ο ψήφος
γενεαλογικόςκαι όχι γενεολογικός
γενετικό (υλικό) και όχι γεννητικό (υλικό) αλλά προγεννητικός και όχι προγενετικός
ενεργός/ή/όκαι όχι ενεργής/ής/ές
επίμονοςκαι όχι επίμων (αλλά πείσμων)
του μεγάλουκαι όχι του μέγα
προπετήςκαι όχι προπέτης
υποβολιμαίοςκαι όχι υποβολιμιαίος
αποτάθηκακαι όχι αποτάνθηκα
εξοκέλλωκαι όχι εξοκείλλω
επιστώαλλά να/θα επιστήσω (και όχι εφιστήσω)
παρεισφρέωκαι όχι παρεισφρύω
περιθάλπωκαι όχι περιθάλπτω
προοιωνίζεταικαι όχι προοιωνίζει
σιωπώ/άς/άκαι όχι σιωπείς/εί/εί
τίθενται (γ’ πληθ.) και όχι τίθονται
παρεμπιπτόντωςκαι όχι παρεπιπτόντως
Όσο για παροιμίες, λόγιες λέξεις και καθιερωμένες φράσεις, δεν τα πάμε πολύ καλά στα:
ο ασκός του Αιόλουκαι όχι οι ασκοί του Αιόλου (Ομήρου Οδύσσεια)
γλώσσα λανθάνουσα τ’ αληθή λέγεικαι όχι γλώσσα λανθάνουσα την αλήθειαν λέγει
δεν έχει πού την κεφαλήν κλίνηκαι όχι πού την κεφαλήν κλίναι (Ματθαίος και Λουκάς)
διά του λόγου το ασφαλέςκαι όχι διά του λόγου το αληθές (Απολυτίκιο της Βάπτισης του Χριστού)
ει μη ήλθον και ελάλησα αυτοίς, αμαρτίαν ουκ είχονκαι όχι είπα και ελάλησα και αμαρτία ουκ έχω (Κατά Ιωάννη)
εκ των ων ουκ άνευκαι όχι εκ των ουκ άνευ
επί ξυρού ίσταται ακμήςκαι όχι επί ξηρού ακμής (Ομήρου Ιλιάδα)
λάθε βιώσαςκαι όχι λάθρα βιώσας (Επίκουρος)
μέτρον άριστονκαι όχι παν μέτρον άριστον (Κλεόβουλος)
ον ου τύπτει λόγος ουδέ ράβδοςκαι όχι όπου δεν πίπτει λόγος πίπτει ράβδος (Μ. Αποστόλιος Βυζάντιος)
παρελθέτω απ’ εμού το ποτήριον τούτοκαι όχι απελθέτω απ’ εμού ή απ’ εμέ (Ματθαίος)
πνέει τα λοίσθιακαι όχι πνέει τα ολίσθια
πριν αλέκτορα φωνήσαι, τρις απαρνήση μεκαι όχι πριν αλέκτορα φωνήσαι τρις, απαρνήση με (Ματθαίος)
υπέρ το δέονκαι όχι υπέρ του δέοντος
χάρμα ιδέσθαικαι όχι χάρμα ειδέναι
εφ’ όπλου λόγχηκαι όχι εφ’ όπλου λόγχης
αυτός καθαυτόνή αυτός καθ’ εαυτόνκαι όχι αυτός καθαυτός ή αυτός καθ’ εαυτός
δίνω το «παρών»και όχι δίνω το παρόν
δυνάμεικαι όχι εν δυνάμει
εν πάση περιπτώσεικαι όχι εν πάσει περιπτώσει
επί το έργονκαι όχι επί τω έργω
λόγου χάρη/χάρινκαι όχι λόγω χάρη
μακρόθενκαι όχι εκ του μακρόθεν (αλλά εκ του σύνεγγυς)
μετά Χριστόνκαι όχι μετά Χριστού (αλλά προ Χριστού)
παρά πόδακαι όχι παρά πόδας (αλλά κατά πόδας)
πόσω μάλλονκαι όχι κατά πόσο μάλλον
(τρία) τοις εκατόκαι όχι (τρία) τα εκατό
Άλλα συχνά λάθη αφορούν στη διάκριση ομόρριζων λέξεων:
αίσθημα (η αντίδραση που προέρχεται από εσωτερικό ή εξωτερικό ερέθισμα) και συναίσθημα (το προσωπικό βίωμα, η εσωτερική κατάσταση που βιώνουμε)
ανάτυπο (μικρό φυλλάδιο ή έντυπο το περιεχόμενο του οποίου αποτελεί τμήμα βιβλίου ή περιοδικού) και αντίτυπο (αντίγραφο βιβλίου, περιοδικού ή άλλου εντύπου)
αντιπρόσωπος (άτομο εξουσιοδοτημένο να ενεργεί για λογαριασμό άλλου) και εκπρόσωπος (αυτός που αντιπροσωπεύει ένα καλλιτεχνικό ρεύμα, ένα κόμμα, έναν σύλλογο κτλ.)
απόμαχος (απόστρατος, συνταξιούχος) και παλαίμαχος (έμπειρος στον πόλεμο ή, μεταφορικά, πολύ ικανός σε κάποιον τομέα)
ατύχημα (ζημιά κακοτυχία, βλάβη, λιγότερο σοβαρό από το δυστύχημα) και δυστύχημα (πολύ σοβαρό ατύχημα, με σημαντικές ή ακόμα και θανάσιμες συνέπειες)
γένεση (η αρχή, η δημιουργία, η προέλευση, ο σχηματισμός) και γέννηση (η γέννα)
διακήρυξη (δημόσια εξαγγελία, επίσημη ανακοίνωση ή μανιφέστο) και προκήρυξη (ανακοίνωση από κρατικό ή άλλο φορέα με μικρότερες συνέπειες από τη διακήρυξη)
εμπειρία (βίωμα) και πείρα (σύνολο από εμπειρίες)
ένοικος (αυτός που κατοικεί σε συγκεκριμένο οίκημα) και κάτοικος(αυτός που διαμένει σε έναν τόπο)
επέμβαση (δυναμική και έντονη ανάμειξη, διόρθωση ή προσθήκη) και παρέμβαση (απλή ανάμειξη, μεσολάβηση)
μειονότητα (το μικρότερο μέρος του συνόλου) και μειο(νο)ψηφία(το μικρότερο μέρος του συνόλου κατά την ψηφοφορία)
χιλιετία (χρονική περίοδος χιλίων ετών) και χιλιετηρίδα (η συμπλήρωση χιλίων ετών, η χιλιοστή επέτειος)
γλωσσικός (αυτός που έχει σχέση με τη γλώσσα) και γλωσσολογικός(αυτός που αναφέρεται στην επιστήμη της γλωσσολογίας)
κυκλοφοριακός (αυτός που αναφέρεται στην κυκλοφορία των πεζών και των μεταφορικών μέσων) και κυκλοφορικός (αυτός που αναφέρεται στην κυκλοφορία του αίματος)
πολιτισμικός (αυτός που έχει σχέση με την κουλτούρα, με την πνευματική καλλιέργεια) και πολιτιστικός (αυτός που υπηρετεί και προωθεί την ανάπτυξη του πολιτισμού, ό,τι εκπολιτίζει δηλαδή)
αντιστοιχίζω (θέτω κάποιον ή κάτι σε αντιστοιχία με κάποιον ή με κάτι άλλο) και αντιστοιχώ (είμαι αντίστοιχος με κάποιον ή με κάτι)
διαπραγματεύομαι (συζητώ για την επίλυση ενός προβλήματος ή την επίτευξη μιας συμφωνίας) και πραγματεύομαι (εξετάζω, αναλύω και αναπτύσσω διεξοδικά ένα θέμα)
εγχειρίζω (παραδίδω στα χέρια) και εγχειρώ (χειρουργώ)
κατασκευάζω (φτιάχνω κάτι με τη βοήθεια τεχνικών μέσων) και παρασκευάζω (φτιάχνω κάτι χρησιμοποιώντας και αναμειγνύοντας διάφορα συστατικά)
κινώ (μετακινώ, θέτω κάτι σε κίνηση) και κουνώ (κινώ κάτι του οποίου το ένα άκρο είναι σταθερό)
απευθείας (δηλώνει προέλευση: χωρίς ενδιάμεσο σταθμό) και κατευθείαν (δηλώνει κατεύθυνση: χωρίς ενδιάμεσο σταθμό)
από μέρους μου (όσον αφορά εμένα, από την πλευρά μου) και εκ μέρους μου (με εντολή μου, εξ ονόματός μου)
ενάντια (τροπικό επίρρημα: αντίθετα) και εναντίον (πρόθεση που συντάσσεται με γενική: κατά)
κατ’ αρχάς (αρχικά, δηλώνει χρόνο) και κατ’ αρχήν/καταρχήν (στα βασικά σημεία, δηλώνει τρόπο)
απλά (με απλό τρόπο, με απλότητα) και απλώς (μόνο)
πρώην (ο παλαιότερος, αναφέρεται γενικά στο παρελθόν) και τέως(ο ακριβός προηγούμενος, αυτός που αντικαταστάθηκε πρόσφατα από κάποιον άλλο)
το σαν (και ποτέ σα) χρησιμοποιείται σε παρομοιώσεις και το ωςχρησιμοποιείται για να δηλώσει ιδιότητα ή χαρακτηριστικό
Και από τα παρώνυμα που συγχέονται ως προς τη σημασία, ξεχωρίζουν τα:
αχρησία (η μη χρησιμοποίηση) και αχρηστία (η μη χρησιμότητα)
βρόγχος (μέρος του αναπνευστικού συστήματος) και βρόχος (η θηλιά)
εδώλιο (κάθισμα) και ειδώλιο (αγαλματίδιο)
κόγχη (κοιλότητα) και κόχη (ακμή, γωνία)
προπαίδεια (ο πίνακας πολλαπλασιασμού) και προπαιδεία(προπαίδευση, προκαταρκτική εκπαίδευση σε ένα αντικείμενο)
φιλοφρόνηση (λόγια επαινετικά και κολακευτικά που εκφράζουν συμπάθεια ή θαυμασμό) και φιλοφροσύνη (συμπεριφορά φιλική και ζεστή προς ένα πρόσωπο)
σιωπηλός (αυτός που δεν μιλάει, που σιωπά) και σιωπηρός (ό,τι δηλώνεται ή εκφράζεται με τη σιωπή)
τεχνητός (κατασκευασμένος, μη φυσικός) και τεχνικός (αυτός που έχει σχέση με την τεχνική)
συνίσταται (αποτελείται) και συνιστάται (προτείνεται)
Όσο για τις ομόηχες λέξεις, κακοποιούμε συνήθως τις εξής:
εξάρτηση (κρέμασμα, ανάρτηση ή προσκόλληση, εθισμός) και εξάρτυση (ατομικός εξοπλισμός, κυρίως στρατιωτικός) και εξάρτιση (το αρμάτωμα του πλοίου)
λιμός (μεγάλη και παρατεταμένη έλλειψη τροφίμων) και λοιμός(λοιμώδης, επιδημική και συχνά θανατηφόρα νόσος)
ησορός (νεκρό σώμα) και ο σωρός (στοίβα)
στίχος (αράδα) και στοίχος (ευθεία γραμμή, παράταξη)
το ύπαιθρο (ανοιχτός χώρος) και η ύπαιθρος (η εξοχή, οι εκτός πόλεων περιοχές)
καινός (καινούριος, νέος) και κενός (άδειος)
σατιρικός (σκωπτικός, που έχει σχέση με τη σάτιρα) και σατυρικός(που έχει σχέση με τους σατύρους, τους τραγοπόδαρους ακολούθους του Διονύσου)
Και βέβαια ειδική μνεία αξίζει στο επίθετο πολύς/πολλή/πολύκαι τη διάκρισή του από το επίρρημα πολύ. Κι έτσι πέρασε πολύς χρόνος, βιώνουμε πολλή χαράκαι κάτι παρουσιάζει πολύ ενδιαφέρον, δουλεύουμε όμως πολύ, η μέρα μας ήταν πολύκουραστική και ο φίλος μας ήρθε πολύγρήγορα…