«Όπως, στις Τελετές προηγούνται οι καθαρμοί, τα ραντίσματα και οι εξαγνισμοί, που είναι ασκήσεις των απόρρητων Μυστηριακών δρώμενων και της μετουσίας του Θείου, έτσι, και η φιλοσοφική Τελετουργία αποτελεί για εκείνους που στέλνονται προς την προκαταβολική κάθαρση και προετοιμασία της αυτογνωσίας και της αυτοφανέρωτης θέασης της ουσίας μας. Τούτος είναι ο σκοπός των διαλόγων και κανένας άλλος».
Πρόκλος «Υπόμνημα εις τον Πλάτωνος πρώτον Αλκιβιάδην» 9.2 – 9.8
Η εμφάνιση του Πάνα στην Ελληνική Μυθολογία ανάγεται στον 7ο αιώνα π.Χ..Σύμφωνα με τις επικρατέστερες παραδόσεις γεννήθηκε στο όρος Λύκαιον της Αρκαδίας ως ποιμενικός και δευτερεύων θεός, για αυτό τον λόγο παλαιότερα η Αρκαδία λεγόταν Πανία. Στο Λύκαιο υπήρχε ο αρχαιότερος ναός αφιερωμένος στον Πάνα και τη Σελήνη. Αργότερα στη Λυκόσουρα δημιουργήθηκε σημαντικός ναός του Πανός στον οποίο ασκούσαν, όπως σημειώνει ο Παυσανίας, και μαντική.
Η θρησκεία στην Αρκαδία, είχε τις ρίζες της στη γη της και ήταν πάντοτε δεμένη με τις αρχαίες φυλές του ελληνικού κόσμου. Η θεότητα που χαρακτήρισε την αρχαία αρκαδική θεολογία και αποτέλεσε και συνεχίζει να αποτελεί σύμβολό της, είναι ο Πάνας. Αποδίδεται ως ο Αρκαδικός δαίμων. Η λέξη «δαίμων» προέρχεται από τη αρχαία ελληνική λέξη «δαίω», (μοιράζω, αποδίδω σε κάποιον αυτό που το αξίζει) και αποδόθηκε στους θεούς, ως φορείς της διανομής τύχης και της δικαιοσύνης του καθενός, ασχέτως αν αργότερα έγινε συνώνυμο του διαβόλου.
Ο Ομηρικός ύμνος παρουσιάζει τον Πάνα ως «υιό του Ερμή» με τραγοπόδαρα και δύο κέρατα, ο οποίος αρεσκόταν σε θορυβώδεις χορούς και έτρεχε μαζί με τις Νύμφες στα λιβάδια και στα σύδεντρα, στα ρυάκια και στις πυκνές λόχμες με την υπέροχη ατημέλητη κώμη του. Ο Πάνας είναι η θεότητα των βουνών και των δασών, εκεί όπου οι νύμφες, τραγουδάνε από τα βάθη των δασών και των σπηλαίων.
Σύμφωνα με τον μύθο, ο Πάνας φτάνοντας στην Γορτυνία κοντά στο Λάδωνα ποταμό, συναντά μια νύμφη η οποία κυνηγούσε ένα ελάφι. Μόλις την είδε, ερωτικός πόθος ξύπνησε μέσα του, και ένοιωσε την επιθυμία να ενωθεί μαζί της.
Όταν αντιλήφθηκε ότι την κυνηγάει ο Πάνας, η Σύριγγα Νύμφη η οποία είχε ορκιστεί να μείνει παρθένα, κάλεσε τις Νύμφες αδερφές της και τον ποταμό να τη σώσουν. Έτσι τη τελευταία στιγμή που πέρναγε το Λάδωνα ποταμό μες τις καλαμιές, έγινε κι αυτή καλαμιά αλλά ο Πάνας είχε προλάβει και την είχε πιάσει από τα μαλλιά, αλλά του έμειναν στα χέρια κάποια κομμάτια από καλάμια.
Έτσι όπως φυσούσε το αεράκι ακουγόταν μια απαλή μουσική από το θρόισμα των φύλλων. Τότε ο Πάνας έδεσε τα καλάμια από το μικρότερο προς το μεγαλύτερο κι άρχισε να τα φυσάει, οπότε άρχιζε μια θεϊκή μουσική να βγαίνει απ’ τα καλάμια και από το πουθενά, εμφανίστηκαν οι Νύμφες να χορεύουν κυκλωτικό χορό, κρατώντας η μια την άλλη απ’ τα χέρια. Σταμάτησε ο Πάνας τη μουσική για να αρπάξει μια Νύμφη, αλλά αυτές εξαφανίστηκαν όπως εμφανίστηκαν.
Οπότε φυσάει τα καλάμια κι έτσι ξαναπαρουσιάζονται οι Νύμφες να χορεύουν και να δοξάζουν τη Θεά Άρτεμη, για την προστασία που τους παρείχε. Κι αυτός ήταν ο μαγεμένος αυλός που είχε ο Πάνας όταν στη μοναξιά του τον φύσαγε και είχε για συντροφιά τις Νύμφες.
Τον αυλό του Πάνα τελικά τον είχαν οι ορεινοί ποιμένες οι οποίοι ένιωθαν μοναξιά την ώρα που έβοσκαν στα βουνά της Αρκαδίας, για συντροφιά. Αυτός ήταν ο μαγεμένος αυλός, δηλαδή η πρώτη φλογέρα που δημιουργήθηκε και το πρώτο πνευστό όργανο. Από εκεί δημιουργήθηκαν και όλα τα υπόλοιπα.
Ο Πάνας κάποτε κάλεσε τον ίδιο το θεό Απόλλωνα να συναγωνιστεί μαζί του. Ο Απόλλωνας ήρθε ντυμένος με πορφυρό μανδύα, με τη χρυσή του λύρα στο χέρι και δάφνινο στεφάνι στο κεφάλι. Πρώτος άρχισε να παίζει ο Πάνας, όταν όμως ήρθε η σειρά του Απόλλωνα εξαίσιοι ήχοι μιας θεϊκής μουσικής και μιας ουράνιας μελωδίας ξεχύθηκαν, δοξάζοντας τον θεό του φωτός και της μουσικής αρμονίας.
Ο Πάνας ηττημένος από τον Απόλλωνα, κατέφυγε στα Αρκαδικά όρη εκεί όπου συχνά αντηχούν οι ήχοι της φλογέρας του, τον οποίο συνοδεύουν τα τραγούδια και οι χοροί των Νυμφών.
Ο Πάνας θεωρείτο ότι κατείχε το χάρισμα της προφητείας. Λέγεται μάλιστα, ότι ο Απόλλωνας διδάχθηκε τη μαντική από τον Πάνα και αργότερα έφτασε στους Δελφούς, κατόπιν χρησμού της Θέμιδος. Από την αρχαία Αρκαδική πόλη Ακακήσιο, όπου έκαιγε «άσβεστο πυρ», ο Πάνας έδινε τους χρησμούς του, με την ιέρεια του, την νύμφη Ερατώ, γυναίκα του μετέπειτα βασιλιά της Αρκαδίας.
Ο αυλός δεν είναι μόνο ένα από τα πρώτα μουσικά όργανα, αλλά και μία μέθοδος ψυχοσωματικής θεραπευτικής μεθόδου καθώς ο θεός Πάνας και ο αυλός του, συμβολίζουν πολύ περισσότερα από όσα οι περισσότεροι γνωρίζουν (βλέπε σχετικό άρθρο μου στο περιοδικό Ιχώρ, τεύχος 145, "τα μυστήρια της Αρκαδίας- αποσυμβολισμός τη λατρείας του Πανός και το Αρκαδικό ιδεώδες" ).
Η θεραπευτική δράση της μουσικής, έχει τις ιστορικές της ρίζες στην αρχαία ελληνική παράδοση, και στον αυλό καθώς ο αυλός αποτελεί ένα από τα αρχαιότερα μουσικά όργανα του ανθρώπου.
Στον Πυθαγόρα οφείλεται η ανακάλυψη των μαθηματικών αρχών που διέπουν τα Βασικά μουσικά διαστήματα και η προέλευση τους μέσω της διαίρεσης του μονοχόρδου σε απλούς λόγους (1:2, το διάστημα ογδόης ή διαπασών, 2:3 της πέμπτης ή διαπέντε, και 3:4 της τετάρτης ή διατεσσάρων).
Είναι ενδιαφέρον ότι οι ίδιοι μαθηματικοί νόμοι που διέπουν τα μουσικά διαστήματα διέπουν και τις σωματομετρικές αναλογίες του ανθρώπινου σώματος αλλά και άλλων φυσικών κατασκευών, όπως ο κοχλίας, η κατασκευή των φύλλων, των φτερών της πεταλούδας και πλείστων άλλων.
Υπάρχουν μαρτυρίες ότι η σχολή των Πυθαγορείων χρησιμοποιούσε μουσικούς ήχους για θεραπεία ασθενών, με βάση το γεγονός ότι η αρμονία της μουσικής θα αποκαταστήσει τη διαταραγμένη ψυχοσωματική ισορροπία του ασθενούς.
Σύμφωνα με απόσπασμα του Πυθαγόρειου Θέωνα του Σμυρναίου: «Συμφωνία την μεγίστην έχει ισχύν, εν λόγω μεν ούσα αλήθεια, εν βίω δε ευδαιμονία, εν τη φύσει αρμονία».
Η αρμονία στους νόμους της λειτουργίας του σύμπαντος έχει Βαθιές ρίζες στο αρχαίο πνεύμα, έτσι ώστε οι Έλληνες φαντάσθηκαν για την αστρονομία ειδικά μία μούσα (την Ουρανία), της οποίας οι νόμοι δεν διέφεραν από αυτούς που διέπουν την παραγωγή των μουσικών ήχων, διότι οι κινήσεις των αστέρων ρυθμίζονταν από τους ήχους της λύρας του Απόλλωνα.
Η ιδιότητα της μουσικής να αποκαθιστά τη χαμένη αρμονία τονίζεται επίσης από τον Πλάτωνα στο έργο του Τίμαιος. Μαρτυρίες περί της θεραπευτικής αξίας της μουσικής υπάρχουν βέβαια και στα Ομηρικά έπη, π.χ. στην Οδύσσεια, όπου το αίμα σταματά να τρέχει από τις πληγές του Οδυσσέα, χάρη στο τραγούδι του Αυτόλυκου.
Ο Πλάτων, με βάση τα πορίσματα της σύγχρονης έρευνας, αποδεικνύεται προφήτης, αφού στον Τίμαιο -το επιστημονικότερο ίσως έργο του- καθορίζει με ακριβή και λεπτό τρόπο την ουσία και το νόημα της μουσικής: «Η μουσική αρμονία μας έχει δοθεί από τους θεούς, όχι με στόχο την αλόγιστη ηδονή, αλλά με σκοπό να επιβάλουμε τάξη στις ταραγμένες κινήσεις της ψυχής μας και να τις κάνουμε να μοιάζουν στο θείο πρότυπο».
Τα πορίσματα πολύ σημαντικής επιστημονικής έρευνας, που γίνεται την τελευταία δεκαετία στο αντικείμενο εγκέφαλος-μουσική (music and brain),αποκαθιστούν μάλλον την ιερότητα και τη θεραπευτική αξία της μουσικής, αφού αποδεικνύουν αντικειμενικά την επίδραση της μουσικής στη λειτουργία του ανθρώπινου σώματος. Κατάλληλα επιλεγμένη μουσική, μέσω της χαλάρωσης , δηλαδή της ελάττωσης του στρες που επιτυγχάνει η μουσική-, μπορεί να μειώνει τη συχνότητα της αναπνοής, τους καρδιακούς παλμούς και την αρτηριακή πίεση σε καρδιοπαθείς ασθενείς που νοσηλεύονται σε μονάδες εντατικής θεραπείας .
Ιατρικές μελέτες που χρησιμοποιούν υπερήχους έχουν δείξει ότι, ήδη μετά τη 16η εβδομάδα της κύησης, το έμβρυο μπορεί να αντιδρά σε εξωγενείς ήχους. Η ακοή είναι η πρώτη αίσθηση που αναπτύσσεται και η τελευταία που εξαφανίζεται στη διάρκεια της ζωής μας. Τα έμβρυα αντιλαμβάνονται με επάρκεια την αναπνοή της μητέρας, τις κινήσεις της και τη φωνή της, όταν μιλά ή όταν τραγουδάει.
Ο Dr. Lee Salk, καθοδηγούμενος από την παρατήρηση ότι οι περισσότερες νέες μητέρες δείχνουν μια προτίμηση να κρατούν τα βρέφη στην αριστερή
πλευρά του θώρακα, κοντά στην καρδιά, ανέλυσε έναν πολύ μεγάλο αριθμό από φωτογραφίες και καλλιτεχνικές απεικονίσεις του ζεύγους μητέρας-βρέφους.
Περί που το 80% αυτών των εικόνων έδειξε ότι πράγματι οι μητέρες κρατούσαν τα βρέφη στην αριστερή πλευρά του στήθους, κοντά στο μέρος της καρδιάς. Αφού βεβαιώθηκε για αυτό το συμβάν, ο Dr. Salk εν συνεχεία χρησιμοποίησε ήχους της καρδιάς της μητέρας για να ηρεμεί τα νεογνά και τα βρέφη στο νοσοκομείο. Με αυτό τον τρόπο αποδείχθηκε ότι οι ενδομήτριοι ήχοι αποτυπώνονται μέσα μας και μας ακολουθούν καθ'όλη τη διάρκεια της ζωής μας. Υπάρχουν, μάλιστα, πολλές αναλογίες μεταξύ των ρυθμών έργων σύγχρονης μουσικής και των ενδομήτριων ρυθμών.
Πάρα πολλοί ερευνητές έχουν συνδέσει τους ενδομήτριους ήχους με άναρθρους ήχους που οι μητέρες χρησιμοποιούν για να κατευνάσουν και να ηρεμήσουν τα παιδιά τους, όπως «σσσσς», «hush, shush, shah» (Εβραϊκά), «ushuru» (Αιθιοπικά), «enshallah» (Αιγυπτιακά). Επίσης, η χρήση για πνευματικούς λόγους (π.χ. διαλογισμό) πολλών ήχων που προσομοιάζουν με ενδομήτριους ήχους, πως για παράδειγμα, «Ομ» (Βουδισμός), και Θιβετιανό θρησκευτικό τραγούδι .. (*)
Βιβλιογραφία: Ιατρική και Μουσική: ο Αυλός του Πάνα στο φως της σύγχρονης τομογραφίας, Θανάσης Δρίτσας