Μιλώντας κανείς για σοφούς της αρχαίας Ελλάδας, ο νους πηγαίνει αβίαστα στους κορυφαίους στοχαστές που ξεπήδησαν από την Ελληνική επικράτεια.
Ονόματα δηλαδή σαν του Αριστοτέλη, του Πλάτωνα, του Σωκράτη, του Ηράκλειτου, του Επίκουρου, του Πυθαγόρα, πνεύματα που μεταμόρφωσαν τη σκέψη και τον κόσμο και τίποτα δεν θα ήταν το ίδιο μετά το κατακλυσμιαίο πέρασμά τους από τους ιστορικούς τους χρόνους.
Παρά το γεγονός ότι ήταν κι αυτοί σοφοί με τη σειρά τους, οι εφτά σοφοί του αρχαίου κόσμου δεν περιλαμβάνουν κανέναν τους!
Κι αυτό γιατί ήταν προγενέστεροι των μεγάλων φιλοσόφων, έχοντας ζήσει σε εποχές που κυριαρχούσαν θρύλοι και μεταφυσικές δοξασίες, με πλάσματα της φαντασίας και μύθους να αναλαμβάνουν τον ρόλο του καθοδηγητή και του διδασκάλου.
Και ήταν ακριβώς χάρη σε αυτούς που οι μυθικοί αυτοί χρόνοι άρχισαν να υποχωρούν μπροστά στον λογικότερο νέο κόσμο που ξεπηδούσε σιγά-σιγά στην Ελλάδα.
Μιλάμε εξάλλου για τον 6ο αιώνα π.Χ., εποχή πολύ πρώιμη ακόμα για να αναδυθεί η λογική ως ρυθμιστικό άρθρο πίστης της ανθρωπότητας. Οι κοινωνίες δονούνταν από τους ήρωες, τους θεούς και τους ημίθεους και παρέμεναν έρμαιο των βουλών τους.
Και θα ήταν οι εφτά αυτοί άντρες που θα αναλάμβαναν άθελά τους το έργο να προσγειώσουν την κοινωνία απότομα στην πραγματικότητα, απομαγεύοντας τον κόσμο και καταστρέφοντας τη σαγήνη των υπερφυσικών θρύλων.
Ο άνθρωπος επικράτησε της φύσης και άρχισε να εξορθολογεί το περιβάλλον του και το όφειλε εν πολλοίς στους εφτά αυτούς νοματαίους. Οι επίγονοί τους εξάλλου τους τιμούσαν και τους τραγουδούσαν, κάνοντας ακόμα και τον ποιητή Πίνδαρο να πιστέψει πως δεν ήταν άνθρωποι, αλλά γιοι του Ηλίου. Και ήλιοι ήταν όντως, απλώνοντας την ακτινοβολία τους στα πέρατα του ελληνικού κόσμου.
Εφτά άνθρωποι-σταθμοί λοιπόν στην πορεία του ελληνικού πνεύματος και των κολοσσιαίων επιτευγμάτων του, η ίδια η πηγή του ελληνικού πολιτισμού, η κοιτίδα απ’ όπου ξεπήδησαν έννοιες όπως δικαιοσύνη, ηθική, αρετή, στοχασμός, φιλοσοφία, επιστήμη, τα ίδια τα δομικά υλικά της ελληνικής πολιτείας.
Ό,τι είπαν εξάλλου οι εφτά σοφοί δεν χαρακτηρίστηκαν γνωμικά και ρήσεις, αλλά «ωφελήματα» για τον άνθρωπο, όπως μας βεβαιώνει ο Παυσανίας και ο Πλούταρχος. Όσο για τα ονόματά τους, χαράχτηκαν στο ιερό του Απόλλωνα στους Δελφούς για να θυμίζουν στην Ιστορία ποιοι ήταν οι Έλληνες που δάμασαν τη φύση, έκαναν τον κόσμο δικαιότερο και εγκαινίασαν μια νέα εποχή για την ανθρωπότητα.
Αυτοί είναι λοιπόν οι εφτά άρχοντες, πολιτικοί άντρες και φιλόσοφοι που ταρακούνησαν συθέμελα την πρώιμη ελληνική κοινωνία, βάζοντας τα θεμέλια για όσα θαυμαστά θα ακολουθούσαν…
Βίας ο Πριηνεύς
Ποιητής, πολιτικός, δικαστής και στοχαστής, ο Βίας από την Πριήνη της Ιωνίας έζησε τον 6ο αιώνα π.Χ. και έμεινε γνωστός τόσο για τη ρητορική του δεινότητα όσο και την άτεγκτη δικαιοσύνη του. Ήταν τόσο σοφός που -όπως μας παραδίδεται- όταν κάτι αθηναίοι ψαράδες έβγαλαν από τη θάλασσα έναν χάλκινο τρίποδα που έφερε την επιγραφή «τω σοφώ», τον έστειλαν αμέσως στον Βία, πιστεύοντας πως του ανήκει. Ποιος ήταν εξάλλου σοφότερος για να διεκδικήσει την τιμή;
Ακόμα και γυναίκες σκλάβους απελευθέρωνε ο Βίας, τις οποίες μόρφωνε και προίκιζε πριν τις στείλει πίσω στις οικογένειές τους. Στην Ιστορία έμεινε τόσο ως ποιητής όσο και δικαστής, καθώς όπως μας λένε οι επίγονοί του ήταν υπόδειγμα για την τιμιότητα και την ορθή του κρίση.
Σώζονται μερικά αποσπάσματα από το λυρικό-διδακτικό του ποίημα «Περί Ιωνίας», αλλά και πολλές ρήσεις του. Τι έμαθε τους αρχαίους προγόνους μας ο Βίας; Ωφελήματα όπως «Οι καλοί εύκολα εξαπατώνται», «Να επιχειρείς αργά και κατόπιν σκέψεως αυτά τα οποία πρόκειται να κάνεις. Όταν όμως τα ξεκινήσεις, να ενεργείς με αποφασιστικότητα», «Ούτε αγαθιάρης να είσαι, ούτε κακοήθης», «Από όλα τα ζώα τα χειρότερα είναι, από τα μεν άγρια ο τύραννος, από τα δε ήμερα ο κόλακας».
Μίλησε όμως και για το πολίτευμα: «Η πλέον καλή από όλες τις δημοκρατίες είναι εκείνη στην οποία όλοι σαν τύραννο φοβούνται τον νόμο», έλεγε ο Βίας, σπεύδοντας ωστόσο να συνετίσει: «Να παίρνεις όταν έχεις πείσει τον άλλον, όχι με τη βία»…
Θαλής ο Μιλήσιος
Ο πρώτος των εφτά σοφών, ο άνθρωπος που έστρεψε το βλέμμα του στον ουρανό προσπαθώντας να κατανοήσει πώς δουλεύει το σύμπαν, δεν χρειάζεται πιθανότατα συστάσεις. Πανεπιστήμων, έστω και σε εποχές που δεν υπήρχε καν ο όρος, ο Θαλής (640 ή 624-546 π.Χ.) από τη Μίλητο της Ιωνίας ήταν μαθηματικός, φυσικός, αστρονόμος, μηχανικός, μετεωρολόγος και φιλόσοφος, ιδρυτής της ίδιας της (ιωνικής) φυσικής φιλοσοφίας.
Ο σοφός πάλεψε να αποδείξει στους συμπολίτες του την αξία της φιλοσοφίας, αφού η ολική ηλιακή έκλειψη που προέβλεψε το 585 π.Χ. δεν στάθηκε ικανή να τους ταρακουνήσει. Με τη φιλοσοφία δεν γίνεσαι πλούσιος, του έλεγαν αυθάδικα, κι έτσι εκείνος έπρεπε να σκεφτεί δαιμόνια. Όπως μας πληροφορεί ο Αριστοτέλης, έχοντας προβλέψει από τις κινήσεις των πλανητών πως η σοδειά θα ήταν πολύ καλή εκείνη τη χρονιά, νοίκιασε όλα τα ελαιοτριβεία της Μιλήτου και μέχρι τον επόμενο χρόνο ήταν πλούσιος. Με τη σοφία πλουτίζεις,απέδειξε στους συμπολίτες του, και μετά τους μάλωσε πως δεν ήταν αυτός ο σκοπός της.
Αργότερα διατύπωσε τα περιβόητα μαθηματικά αξιώματά του (όπως το Θεώρημα του Θαλή) και δίδαξε στις πόλεις της Ιωνίας πως μόνο μέσω της λογικής και της παρατήρησης θα πήγαιναν μπροστά. Προσπαθούσε άλλωστε καθ’ όλη τη διάρκεια του βίου του να εξηγήσει τα φυσικά φαινόμενα αποδίδοντάς τα σε φυσικές διαδικασίες και όχι σε μεταφυσικές και υπερφυσικές αιτίες.
Ο Θαλής κοίταξε τον ουρανό όπως κανείς άλλοτε, θέλοντας να απομαγεύσει τα άστρα. Και τα κατάφερε και με το παραπάνω. Παρά το πείραγμα που του κάνει ο Πλάτωνας στον «Θεαίτητό» του: «Λέγεται ότι μία πνευματώδης και νόστιμη Θρακιώτισσα υπηρέτρια πείραξε τον Θαλή, που καθώς παρατηρούσε τ'άστρα και χάζευε προς τα πάνω έπεσε σ'ένα πηγάδι, του είπε δηλαδή ότι τον έτρωγε η επιθυμία να μάθει τι βρίσκεται στον ουρανό, αλλά του ξέφυγε ό,τι βρισκόταν πίσω του και πλάι στα πόδια του».
Τέτοια ήταν η επίδρασή του στον αρχαίο ελληνικό κόσμο που του απέδιδαν πια τα πάντα, ακόμα και τα γνωμικά-σύμβολα του ελληνικού πνεύματος, όπως ακόμα και το θρυλικό «Γνώθι σαυτόν». Γι’ αυτό και οι Μιλήσιοι έσπευσαν να χαράξουν στο μνήμα του την επιγραφή «Ο χώρος μεν που πιάνει ο τάφος σου είναι μικρός, αλλά η δόξα σου εκτείνεται μέχρι τον ουρανό».
Στα γνωμικά που άφησε κληρονομιά, πέρα από τις σπουδαίες επιστημονικές γνώσεις που κόμισε στην οικουμένη, περιλαμβάνονταν τα «Τι είναι δύσκολο; Το να γνωρίσει κανείς τον εαυτό του», «Τι είναι δύσκολο να δει κανείς; Τύραννο που πρόφτασε να γεράσει», «Τι είναι το πιο κοινό σε όλους; Η ελπίδα. Γιατί και τίποτα άλλο να μην υπάρχει, αυτή παρευρίσκεται», «Ασφαλής είναι η στεριά, επισφαλής η θάλασσα, αχόρταγο το κέρδος», «Τι είναι το πιο σοφό; Ο χρόνος. Γιατί αυτά μεν αυτός τα έχει ανακαλύψει ήδη, τα άλλα δε θα τα ανακαλύψει στο μέλλον», «Τι είναι ισχυρότατο; Η ανάγκη. Γιατί μόνο αυτή δεν νικάται»…
Κλεόβουλος ο Λίνδιος
Τι δίδαξε ο φωτισμένος τύραννος της ροδιακής πόλης Λίνδου και ποιητής Κλεόβουλος (6ος αιώνας-560 π.Χ.) τόσο την ελληνική αρχαιότητα όσο και τους αιώνες που θα έρχονταν; Πως «μέτρον άριστον»! Όταν δεν κυβερνούσε με δικαιοσύνη, σύνεση και φρόνηση, συνέθετε τραγούδια και έγραφε επιγράμματα και ρητά, αλλά και γύριζε τον γνωστό κόσμο για να μάθει περισσότερα για το πώς ζουν οι άλλοι λαοί. Και έβαζε στον κόσμο αινίγματα, καθώς όπως μας παραδίδεται είχε σκαρώσει περισσότερους από 3.000 γρίφους.
Το αποτέλεσμα της σοφής διακυβέρνησής του ήταν η μετατροπή της Λίνδου σε σημαντικότατο κέντρο των τεχνών και των γραμμάτων. «Τον σοφό Κλεόβουλο κλαίει αυτή εδώ η πατρίδα του, η Λίνδος, η από τη γύρω θάλασσά της λαμπρυνόμενη», έγραψαν στον τάφο του οι Ρόδιοι.
Του αποδίδονται τα περίφημα γνωμικά της αρχαίας Ελλάδας «Μέτρον άριστον» (Να βάζεις σε όλα ένα μέτρο, να ακολουθείς μια μέση οδό), «Γλώττης κράτειν» (Να συγκρατείς τη γλώσσα σου) και «Ηδονής κράτειν» (Να αντιστέκεσαι στις απολαύσεις), αλλά και οι προτροπές του «Όταν κάποιος εξέρχεται από το σπίτι του, ας εξετάζει τι πρόκειται να κάνει και όταν εισέλθει πάλι, ας εξετάζει τι έκανε», «Προφύλασσε την υγεία του σώματος και της ψυχής», «Καλύτερα να μαθαίνεις έστω και αργά παρά να παραμένεις αμαθής», «Να διαλύεις την έχθρα που έχεις με κάποιον», «Τον εχθρό του λαού να τον θεωρείς και δικό σου εχθρό» και «Να μην επιθυμείς τα αγαθά των άλλων»…
Περίανδρος ο Κορίνθιος
Αυτός ο σοφός ήταν ένα περίεργο κράμα, καθώς μας παραδίδεται πως ήταν εξόχως σκληρός και κακός, αν και μέσα σε όλα πρυτάνευε η σοφία! Τύραννος της Κορίνθου σαν τον πατέρα του Κύψελο, έμελλε να γίνει ακόμα πιο ανελέητος από κείνον, καταφεύγοντας σε κτηνωδίες, βιαιότητες και αδικοπραγίες.
Γιατί λογιζόταν τότε σοφός; Γιατί κατάφερε να εξασφαλίσει την πολιτική σταθερότητα και την οικονομική ευημερία της Κορίνθου, παρά τα σκληρά μέτρα που μεταχειρίστηκε. Ο Περίανδρος (668-584 π.Χ.) περιόρισε τη δουλική εργασία, έσωσε την τάξη των μικροκαλλιεργητών και μείωσε τόσο την επιρροή όσο και τη ρώμη της αριστοκρατίας, εκτονώνοντας τις κοινωνικές εντάσεις και κλείνοντας την ψαλίδα των οικονομικών ανισοτήτων.
Για να τα κάνει βέβαια αυτά και να φέρει την ακμή στην Κόρινθο, εξόντωσε όλους τους πολιτικούς του αντιπάλους και τους προβεβλημένους πολίτες, ακόμα κι αν ήταν μέλη της οικογένειάς του. Παρά την παροιμιώδη σκληρότητά του βέβαια, φαίνεται πως υπήρξε ευφυής και δίκαιος ηγέτης (ακόμα και αν δεν συμφωνεί καθόλου ο Πλάτωνας στην «Πολιτεία» του), κάνοντας την Κόρινθό του μεγάλη και τρανή.
Επίσης, απεχθανόταν τον πόλεμο, υποστήριζε με ζήλο τα έργα της ειρήνης και έριξε το βάρος στο εμπόριο και τη ναυτιλία, προστατεύοντας και χρηματοδοτώντας φιλοσόφους και καλλιτέχνες. Και έγινε τόσο σοφός που Αθηναίοι και Μυτιληναίοι τον χρησιμοποιούσαν σταθερά ως διαιτητή των μεταξύ τους διαφορών!
Και καθώς αντιστρατευόταν την πολυτέλεια και την ασωτία, υπήρξε και κοινωνικός αναμορφωτής, νομοθετώντας κατά των δεινών της κοινωνίας. Και την ίδια ακριβώς στιγμή έγραφε και ποιήματα, έργα που φανερώνουν το γόνιμο του νου του αλλά και την πρακτική του σοφία. Οι επίγονοί του μιλούσαν για τη σπάνια θυμοσοφία του, γι’ αυτό και τον περιέλαβαν τελικά στους εφτά σοφούς.
Στα αποφθέγματά του πάντως αποδεικνύεται εξόχως σοφός: «Εκείνοι που θέλουν να διατηρήσουν με βεβαιότητα την εξουσία, πρέπει να μην την επιβάλλουν με τη βία αλλά με την καλοσύνη», «Το ανήθικο κέρδος είναι βαριά κληρονομιά», «Ελευθερία είναι η ήρεμη συνείδηση», «Όταν δυστυχείς απόκρυβε την δυστυχία σου, για να μην ευχαριστήσεις τους εχθρούς σου», «Να ερευνάς τα πάντα», «Εάν κάνεις κάποιο σφάλμα να το αναγνωρίζεις και να μετανοείς», «Να πεθαίνεις για την πατρίδα σου», «Είναι καλύτερα να σε φθονούν παρά να σε λυπούνται»…
Πιττακός ο Μυτιληναίος
Πολιτικός άρχοντας και στρατιωτικός ηγέτης, ο Πιττακός (652-570 π.Χ.) ξεχώριζε για τη σοφία του τόσο στον πόλεμο όσο και την ειρήνη. Τα στρατιωτικά του κατορθώματα κατά των Αθηναίων απλώθηκαν πάνω από τον αρχαίο κόσμο, αν και δεν τον συμπεριέλαβαν στους εφτά σοφούς για τους πολεμικούς του άθλους.
Ήταν τα όσα έκανε σε καιρούς ειρήνης που τον απαθανάτισαν στην Ιστορία. Ενεργός πολιτικά στην πατρίδα του, ήταν από αυτούς που σκότωσαν τον τύραννο Μέλαγχρο για να χαρίσουν στους συμπολίτες τους μια δικαιότερη πολιτεία. Συνετός, ηθικός και έντιμος, δεν δεχόταν ούτε και τα δώρα των Μυτιληναίων για τα ανδραγαθήματά του!
Όταν τον τίμησαν, μετά τις νίκες του κατά των Αθηναίων, με πλουσιοπάροχά εδάφη, εκείνος πήρε μόνο την έκταση που ορίστηκε από τη ρίψη του ακοντίου του. Ακόμα κι έτσι όμως, δεν την κράτησε για κείνον, διαθέτοντάς τη για την ανέγερση ιερού. Όταν είδαν οι Μυτιληναίοι πως μόνο εκείνος ήταν άριστος, του παραχώρησαν την απόλυτη εξουσία, την οποία άσκησε ο Πιττακός για μια δεκαετία και μετά παραιτήθηκε για να μη γίνει κι αυτός τύραννος.
Λαοπρόβλητος και αγαπητός, αφοσιώθηκε στην αναθεώρηση των νόμων ώστε να γίνουν δικαιότεροι για τον απλό κοσμάκη. Ενίσχυσε τη δικαστική εξουσία, τόνωσε το εμπόριο, περιόρισε τη δύναμη της αριστοκρατίας και διπλασίασε την τιμωρία για τα εγκλήματα που διαπράττονταν υπό την επήρεια μέθης. Όπως μας λένε οι αρχαίοι, ο Πιττακός απάλλαξε τη Μυτιλήνη από τα τρία κακά της: τον εμφύλιο πόλεμο, τον πόλεμο και την τυραννίδα, καθώς παρέδωσε την αυξημένη εξουσία του με το πέρας της θητείας που του εμπιστεύτηκε ο δήμος.
Η πολιτική του αρετή ήταν τέτοια που, παρά τους ισχυρούς εχθρούς του, επιβίωσε στη συλλογική μνήμη των αρχαίων ως σοφός. Ταξίδεψε πολύ, μορφώθηκε και διαδραμάτισε σημαίνοντα ρόλο στην ιστορία της πατρίδας του, καθώς διακρίθηκε για την εντιμότητα και την ευθυκρισία του αλλά και την αντρεία του στον πόλεμο.
Τα τελευταία του χρόνια τα πέρασε ως απλός πολίτης. Μέχρι τότε η σοφία του είχε απλωθεί βέβαια στα πέρατα του ελληνικού κόσμου και εκείνος έγραφε ποιήματα, ελεγείες και ωδές, αλλά και νομικά συγγράμματα. Διασώθηκαν μόνο μερικά γνωμικά του, όπως τα «η εξουσία δείχνει τον άνδρα», «κάνε σωστά τη δουλειά σου», «δύσκολο να είναι κανείς καλός», «Οι συνετοί άνθρωποι, προτού συμβούν τα δύσκολα, προνοούν για να μη γίνουν. Οι γενναίοι όμως τα αντιμετωπίζουν όταν αυτά συμβούν», «μην κακολογείς τον φίλο σου αλλά ούτε τον εχθρό σου», «Ο άρχων πρέπει να κάνει τους υπηκόους του να φοβούνται όχι αυτόν, αλλά μήπως αυτός πάθει τίποτα», «Ισχυρότατη είναι η δημοκρατία εκείνη όπου στους μεν πονηρούς δεν επιτρέπεται να κυβερνούν, στους δε καλούς δεν επιτρέπεται να μην κυβερνούν», «Μην μένεις χωρίς εργασία ακόμα και αν είσαι πλούσιος»…
Σόλων ο Αθηναίος
Άλλο ένα βαρύ όνομα που δεν χρειάζεται συστάσεις, ο Σόλων ο σοφός (639-559 π.Χ.) ήταν ένας από τους μεγαλύτερους νομοθέτες που πέρασαν ποτέ από τον κόσμο, αλλά και φιλόσοφος και ποιητής. Αφού ταξίδεψε πολύ και μελέτησε τους νόμους, τους πολιτισμούς και τις κοινωνίες των άλλων, επέστρεψε στην πατρίδα του για να την κάνει μεγάλη και τρανή. Και να αναδειχθεί και ο ίδιος φυσικά στον σπουδαιότερο άνδρα της εποχής του!
Τη συνεισφορά του στην Αθήνα δεν είναι εύκολο ούτε να την απαριθμήσεις ακόμα. Φιλόπατρης και δίκαιος καθώς ήταν ο ελεγειακός ποιητής, τον έκαναν νομοθέτη για να αποκαταστήσει την ειρήνη με τη μεταβολή των θεσμών. Του έδωσαν και αυξημένες εξουσίες για να μη συναντά εμπόδια στον δρόμο του, κι εκείνος αντάμειψε τους συμπολίτες του με μέτρα γενναία και πρωτοποριακά, αντιστάθμισμα στους χαλεπούς καιρούς που έρχονταν να θεραπεύσουν, καθώς η Αθήνα διολίσθαινε ολοταχώς στον εμφύλιο σπαραγμό.
Ο Σόλων έσωσε τους μικροκαλλιεργητές από την εξαθλίωση, παραμέρισε την καταγωγή από τα ύπατα πολιτειακά αξιώματα και έκανε όλους τους Αθηναίους συνυπεύθυνους για την τήρηση των νόμων. Την ευνομία επιδίωκε και αυτή καθέλκυσε στη λαϊκή κυριαρχία και τα δικαστήρια. Αναφέρουμε ενδεικτικά τους κορυφαίους του σταθμούς, όπως τη σεισάχθεια, την αποτίναξη των βαρών και των χρεών που υποδούλωναν δηλαδή τους πολίτες, την αναμόρφωση του πολιτικού σώματος ώστε να λογίζονται αθηναίοι πολίτες όλοι οι ενήλικοι άντρες ανεξαρτήτως εισοδήματος και κοινωνικής τάξης, τη γενίκευση της λαϊκής κυριαρχίας που εκδημοκράτισε το πολίτευμα και την πλήρη αναμόρφωση των ποινικών νόμων και των δικαστηρίων (όπως η ίδρυση της λαϊκής Ηλιαίας).
Τίποτα δεν ήταν ίδιο στην κοινωνική, πολιτική και καθημερινή ζωή της Αθήνας μετά το πέρασμά του. Δημόσιο, ιδιωτικό και ποινικό Δίκαιο γράφτηκαν από την αρχή, η Αθήνα μπήκε σε άλλη ρότα και σύντομα θα ξεπηδούσε μεγάλη δύναμη. Σοφός όμως ήταν ο Σόλων και για το γεγονός ότι για να μην αναμειχθεί στην εφαρμογή των νόμων του εγκατέλειψε για μια δεκαετία την πόλη του, δείχνοντας έτσι πως δικαστική και εκτελεστική εξουσία δεν πρέπει να διαπλέκονται.
Η αθηναϊκή δημοκρατία, όπως θα εξελισσόταν, ήταν όλη έργο ενός ανθρώπου (όπως μας βεβαιώνει και ο Αριστοτέλης), ο οποίος ευτύχησε να επιστρέψει στην πόλη του κοντά στο τέλος της ζωής του και να τη δει να ευημερεί. Στα γνωμικά του που σώζονται περιλαμβάνονται τα «Αν μάθεις πρώτα να κυβερνάσαι, θα μάθεις και να κυβερνάς», «Η πατρίδα από τους μεγάλους άνδρες καταστρέφεται», «Όση δύναμη έχει στον πόλεμο ο σίδηρος, άλλη τόση δύναμη έχει στην πολιτεία ο λόγος», «Γηράσκω συνεχώς και πάντοτε μαθαίνοντας», «Να συμβουλεύεις όχι τα πιο ευχάριστα, αλλά τα πιο ωφέλιμα», «Φίλους να μην αποκτάς σύντομα, εκείνους όμως που θα αποκτήσεις να μην τους αποδοκιμάζεις εύκολα»…
Χίλων ο Λακεδαιμόνιος
Ποιητής και φιλόσοφος, αλλά και πολιτικός και νομοθέτης, ο Χίλων (ή Χείλων) έζησε κατά τον 6ο αιώνα π.Χ. στη Σπάρτη και τιμήθηκε τόσο από τους συμπολίτες του που όταν πέθανε, οι Λακεδαιμόνιοι του έστησαν τον ανδριάντα του, στον οποίο φρόντισαν να γράψουν: «Η πολεμόχαρη Σπάρτη γέννησε αυτόν εδώ τον Χίλωνα, που ήταν ο πρώτος, δηλαδή ο μεγαλύτερος, Σοφός από τους επτά Σοφούς».
Τόσο το ποιητικό όσο και το στοχαστικό του έργο είχαν τέτοια επίδραση στους Σπαρτιάτες που τον εξέλεξαν έφορο κατά το 556 π.Χ. Και έκαναν σοφά, καθώς ο Χίλωνας θα έδειχνε τη σωφροσύνη του και στα του πολιτεύματος. Αυτός εισηγήθηκε και πέτυχε τη μεταρρύθμιση του καθεστώτος του Λυκούργου, περιορίζοντας αποφασιστικά τη βασιλική εξουσία και δίνοντας μεγαλύτερες εξουσίες στη λαϊκή κυριαρχία (μέσω του θεσμού των εφόρων).
Γνωστός στα πέρατα του ελληνικού κόσμου για τη βραχυλογία του (λακωνισμό), τα λόγια του έμοιαζαν με χρησμούς, έτσι μεστά και περιεκτικά καθώς ήταν. Τον περιγράφουν ως πάνσοφο, αλλά και άνθρωπο ενάρετο, δίκαιο και ηθικό. Όταν τον ρωτούσαν τι είναι το δυσκολότερο στη ζωή, εκείνος αποφαινόταν «Τα απόρρητα σιωπάν, χολήν ευ διαθέσθαι και αδικούμενον δύνασθαι φέρειν» (να κρατάς τα μυστικά, να συγκρατείς τα νεύρα σου και να υπομένεις την αδικία).
Ο Χείλων ήταν υπεύθυνος για ένα καλό μέρος του πολιτισμού και της καθημερινότητας των Σπαρτιατών. Δικά του επίσης πρέπει να ήταν και τα τρία περιφημότερα ρητά της αρχαίας Ελλάδας: «Μηδέν άγαν» (Τίποτε το καθ’ υπερβολή, μην καταφεύγεις σε υπερβολές), «Γνώθι σαυτόν» (Γνώρισε τον εαυτό σου) και «Εγγύα παρά δ’ άττα» (Η εγγύηση φέρνει την καταστροφή).
Αν και είπε ακόμα πολλά, πολλά που έχουν επιβιώσει ως και τις μέρες μας με τη λακωνική τους σοφία: «Εκείνον που ατύχησε να μην τον περιγελούμε», «Εκείνον που έχει πεθάνει να μην τον κακολογείς», «Να πηγαίνεις πιο γρήγορα στις δυστυχίες των φίλων σου, παρά στις ευτυχίες», «Να σκέφτεσαι πριν μιλήσεις» (Μη προτρεχέτω η γλώττα της διανοίας), «Να ξοδεύεις με σύνεση τον χρόνο σου» (Χρόνου φείδου), «Συντόμευε ό,τι κάνεις, αλλά χωρίς να βιάζεσαι πάνω σ’ αυτό» (Σπεύδε βραδέως), «Να συγκρατείς τον θυμό σου» (Θυμού κράτειν)…