Πολύ πριν γίνει άυλο, το χρήμαήταν μέσο πλούτου, προπαγάνδας, ταυτότητας και μάρτυρας ιστορικών γεγονότων. Η διαδρομή του αποκαλύπτεται στο Μουσείο Κυκλαδικής Τέχνης μέσα από την εντυπωσιακή νομισματική συλλογή της Alpha Bank και από εκατοντάδες αρχαιότητες
Mία έκθεση για τα νομίσματα, για το χρήμα, μπορεί να είναι συναρπαστική, να προκαλεί μικρά επιφωνήματα θαυμασμού; Φυσικά, όπως αποδεικνύεται κάθε μέρα στις αίθουσες της Νεοφύτου Δούκα, στο Μουσείο Κυκλαδικής Τέχνης. Εκεί όπου η έκθεση «Χρήμα. Σύμβολα Απτά στην Αρχαία Ελλάδα» παρουσιάζει μέρος της περίφημης νομισματικής συλλογής της Alpha Bank με έναν ευφάνταστο τρόπο που διαπερνά τις τέχνες και αυτή καθ’ αυτή τη ζωή στην αρχαιότητα χάρη στην μοναδική παρουσίαση των αντικειμένων.
«Η έκθεση ανοίγει σαν βεντάλια σε οκτώ ενότητες και μπορείς κάθετα και οριζόντια να αναγνώσεις πολλαπλώς τα νοήματα κάθε μίας» σημειώνει ο επιμελητής της και διευθυντής του Μουσείου Κυκλαδικής Τέχνης καθηγητής Νίκος Σταμπολίδης. Όμως αυτό που γοητεύει τους επισκέπτες, ακόμα και τους αρχαιολόγους, είναι πως δεν πρόκειται για μια απλή παρουσίαση νομισμάτων αλλά για έναν έντονο, διαρκή διάλογο με άλλες αρχαιότητες. «Παρουσιάζουμε ένα νόμισμα χρυσό ή ασημένιο και τη μορφή που βλέπουμε πάνω σε αυτό την συναντάμε σε ένα αγγείο, σε ένα ειδώλιο, σε μια επιγραφή που εκθέτουμε μαζί του», σημειώνει ο κ. Σταμπολίδης. Εκεί είναι η μαεστρία – στο να παρουσιάζεις αρχαιολογικές εκθέσεις με τρόπο συναρπαστικό πολλών αναγνώσεων.
Υποθετική σχεδιαστική αναπαράσταση του εσωτερικού μιας τράπεζας του 2ου αιώνα π.Χ. Στο χώρο βρισκόταν ο τραπεζίτης και οι υπάλληλοι του
Τα νομίσματα μεγεθύνονται, συνομιλούν με έναν κόσμο της αρχαιότητας που έχει σχέση με τη θεματική τους, ενώ στην πλάτη της βιτρίνας υπάρχει μέταλλο που θυμίζει θυρίδες τραπέζης. Πλάι τους στήνεται η πλήρης αφήγηση με αγγεία, ειδώλια, αγάλματα, ανάγλυφα, επιγραφές από 59 αρχαιολογικά μουσεία στην Ελλάδα, καθώς και από το Μουσείου Λούβρου στο Παρίσι, το Βρετανικό Μουσείο στο Λονδίνο, το Εθνικό Αρχαιολογικό Μουσείο της Νάπολης και το Εθνικό Αρχαιολογικό Μουσείο του Τάραντα. Ρωτώ τον Νίκο Σταμπολίδη πώς έστησε αυτούς τους διαλόγους, αυτούς τους κόσμους που στο κέντρο τους έχουν ένα νόμισμα. «Είναι άλλο η μουσειολογία, άλλο η μουσειογραφία και άλλο η καλλιτεχνική απόδοση» διευκρινίζει στο Protagon ο καθηγητής. «Δεν μπορώ να σας εξηγήσω την πεμπτουσία αυτού που με ρωτάτε, διότι ουσιαστικά είναι μια αστραπή. Ενας αστραπιαίος διαλογισμός, μια σύλληψη στο μυαλό που αν δεν έχεις την γνώση δεν μπορεί να σε οδηγήσει στους συνδυασμούς που κάναμε εδώ με τα εκθέματα. Αν δεν ξέρεις πού είναι συγκεκριμένες αρχαιότητες στο Βρετανικό Μουσείο, αν δεν έχεις πάει στις αποθήκες του Εθνικού Αρχαιολογικού Μουσείου μας να δεις πράγματα που δεν είναι δημοσιευμένα, δεν μπορείς να το κάνεις αυτό».
Ο Φίλιππος ήταν ο πρώτος που έκοψε νομίσματα στην Ευρώπη και δη από χρυσό χάρη στα ορυχείο στο Παγγαίο. Στο πίσω μέρος του νομίσματος βλέπουμε Ηνίοχο., 323-316 π.Χ (Νομισματική Συλλογή Alpha Bank/Φωτο: Π. Μαγουλάς)
Ακόμα και προβλήματα που παρουσιάστηκαν στην σύλληψη της έκθεσης ξεπεράστηκαν με ευφάνταστο τρόπο. «Δεν μπόρεσε να έρθει η Αθηνά της Βαρβακείου από το Εθνικό Αρχαιολογικό Μουσείο, όμως ζητήσαμε και πήραμε άδεια για να κάνουμε μια τρισδιάστατη αναπαράστασή της και την παρουσιάζουμε εδώ. Μάλιστα έτσι μπορεί ο επισκέπτης να δει και το πίσω μέρος της που στο Εθνικό Αρχαιολογικό δεν το βλέπει (…) αφού εκτίθεται σε ένα τοίχο. Αυτό το τρισδιάστατο αντίγραφο εμείς θα το χαρίσουμε στο Εθνικό!».
Η χρήση της τεχνολογίας είναι επίσης εντυπωσιακή στην έκθεση «Χρήμα» που χωρίζεται σε οκτώ ενότητες: Συναλλαγές, Εμπόριο, Τέχνη, Ιστορία, Διακίνηση Ιδεών και Εννοιών, Προπαγάνδα, Κοινωνία, Τράπεζες. «Χρησιμοποιήσαμε τεχνικά μέσα με γοητευτικό τρόπο» εξηγεί ο κ. Σταμπολίδης. Για παράδειγμα, στην ενότητα Χρήμα και Ιστορία έχουμε το μοναδικό ρωμαϊκό νόμισμα που δείχνει τον Θεμιστοκλή πάνω σε μια τριήρη με τη γλαύκα, το σύμβολο της Αθήνας και της θεάς Αθηνάς πάνω. Εμείς φέραμε την πάραλο από το ανάγλυφο του Μουσείου της Ακρόπολης, το λύχνο από το Μουσείο της Ακρόπολης, το πραγματικό έμβολο, το χάλκινο, από το Μουσείο του Πειραιά και ένα αναθηματικό χάλκινο έμβολο. Γιατί; Για να δείξουμε ότι ακόμα και στα ρωμαϊκά χρόνια, δηλαδή 600 χρόνια αργότερα, οι Αθηναίοι διδάσκονταν τη Ναυμαχία της Σαλαμίνας και της απόκρουσης των Περσών σαν Ιστορία. Ακόμα και στο νόμισμα που έπιαναν καθημερινά στα χέρια τους…»
Αργυρός στατήρ Πύρρου με παράσταση κρανοφόρου κεφαλής Αχιλλέα. 279 – 274 π.Χ (© Νομισματική Συλλογή Alpha Bank/Φωτο: Π. Μαγουλάς)
Η περιήγηση είναι συναρπαστική, τα επίπεδα πολλαπλά, συνεχή… «Φέραμε μια μοναδική προτομή από μάρμαρο (πεντελικό;) του Βασιλιά Πύρρου από το Μουσείο της Νάπολης και από κάτω τοποθετήσαμε νομίσματα και μια ερυθρόμορφη πελίκη που μοιάζει άσχετη. Απεικονίζει μια θεά πάνω σε ιππόκαμπο κάτω από τον οποίο κολυμπά ένα ψάρι. Στο χέρι της κρατάει όπλα. Είναι η Θέτιδα, η μάνα του Αχιλλέα που του πηγαίνει τα όπλα στην Τροία! Πλάι βάλαμε και νόμισμα που γράφει “Βασιλέως Πύρρου” και στην άλλη όψη έχει τη Θέτιδα που μεταφέρει στον Αχιλλέα την ασπίδα του». Γιατί έγινε αυτή η σύνθεση/σύνδεση; «Διότι ο Πύρρος ανάγει την καταγωγή του στον Αχιλλέα ως βασιλιάς των Μολοσσών. Μολοσσή ήταν και η Ολυμπιάδα, η μητέρα του Αλέξανδρου. Ο Πύρρος, επειδή ήταν φιλοπόλεμος, προπαγάνδιζε το βασίλειο, τις στρατιωτικές νίκες του και τη δύναμή του με αυτό τον τρόπο στα νομίσματα, ως απόγονος του Αχιλλέα».
Εικονιστική προτομή του Πϋρρου, 49-25 π.Χ. από το Εθνικό Αρχαιολογικό Μουσείο της Νάπολης. Φέρει στην κεφαλή το χαρακτηριστικό κωνικό μακεδονικό κράνος
Γνωρίζατε ότι ο Αλέξανδρος δεν έκοψε ποτέ νομίσματα που να απεικονίζουν τον ίδιο; Αυτό το έκαναν μόνο οι διάδοχοί του. «Εβαλαν τον κοσμοκράτορα στα νομίσματα που έκοβαν για να πουν ότι είναι απόγονοί του. Το έκανε ο Πτολεμαίος, ο Λυσίμαχος. Ο καθένας έντυσε την κεφαλή του με τα λαλούντα σύμβολα της περιοχής που ο ίδιος είχε κληρονομήσει: με ελέφαντα ο Πτολεμαίος, με πάνθηρα ο Σέλευκος, με κέρατα του Αμμωνος ο Λυσίμαχος. Αυτό έγινε αμέσως μετά το θάνατο του Αλέξανδρου, το 315. Γύρω στο 180 π.Χ. υπάρχει νόμισμα με τον Αλέξανδρο που έκοψε ο Αγαθοκλής της Βακτρίας (το σημερινό Αφγανιστάν) για να δηλώσει ότι είναι απόγονος του Κοσμοκράτορα. Γράφει επάνω: “Αλέξανδρος Φιλίππου”».
Αυτή η διατράνωση της καταγωγής με όχημα τα νομίσματα είναι συνηθισμένη στην αρχαιότητα. «Ο Δημήτριος ο Πολιορκητής, που είχε πολλές ναυτικές νίκες, θεωρούσε τον εαυτό του απόγονο του Ποσειδώνα και έβαζε στα νομίσματα τον Ποσειδώνα όρθιο με την τρίαινα να πατάει το δεξί του πόδι σε βράχο. Και εμείς φέραμε, πέρα από το νόμισμα και ένα μικρό χάλκινο άγαλμα που απεικονίζει τον Ποσειδώνα να πατάει το δεξί του πόδι σε ένα βράχο, ένα άγαλμα που είναι τάλε κουάλε με το νόμισμα και πιο πέρα ένα αγαλματίδιο που παριστάνει τον ίδιο τον Δημήτριο κερασφόρο (όπως οι θεοί της θάλασσας, των νερών και των ποταμών) στην ίδια στάση με τον θεό του!».
Επισκέπτες της έκθεσης μπροστά από την μαρμάρινη κεφαλή της πυργοστεφούς θεάς Τύχης και κύλικα με τη φτερωτή Νίκη
Μοναδικά εκθέματα που σπάνια βγαίνουν από τα μουσεία όπου εκτίθενται, θα δει ο επισκέπτης. Μια κληματίδα και σταφύλι από τη Θάσο, το μοναδικό απανθρακωμένο σταφύλι από τον 8ο αιώνα π.Χ που βρίσκεται στην Ελεύθερνα. Το μοναδικό αγγείο που δεν μεταφέρεται ποτέ από το Βρετανικό Μουσείο, το οποίο χρησιμοποιείτο για το λάδι και την ελιά όπως ακριβώς την παριστάνουν τα νομίσματα της Μυτιλήνης. «Πάνω σε αυτό το αγγείο του 6ο αιώνα π.Χ. από πορτοκαλόχρωμο πηλό βλέπουμε πώς γίνεται το ράβδισμα της ελιάς, ακριβώς όπως συμβαίνει και σήμερα. Αυτό το αγγείο δεν το έχουν δανείσει ποτέ» μας λέει ο κ. Σταμπολίδης.
Μπαίνω στον πειρασμό να τον ρωτήσω ποιο είναι το δικό του αγαπημένο έκθεμα, η αγαπημένη του σύνθεση. Απαντά ακαριαία: «Το νόμισμα που παριστάνει τον καθιστό Ασκληπιό από το άγαλμα το χρυσελεφάντινο στον Ναό της Επιδαύρου, του γλύπτη Θρασυμήδη. Φέραμε το μαρμάρινο αντίγραφο που είναι μισό μέτρο αλλά παριστάνει τον θεό ακριβώς όπως το νόμισμα. Τα χρώματα που έχει το αντίγραφο δεν είναι γιατί ήθελε να το βάψει ο καλλιτέχνης, αλλά γιατί πάνω σε αυτό έβαζε φύλλα χρυσού για να μιμηθεί το αρχικό άγαλμα που είχε χαθεί. Είναι τέτοια η ομοιότητα και τέτοια η ομορφιά που τα χάνεις. Βλέπεις σε πρώτο επίπεδο το αγαλμάτιο, σε δεύτερο το νόμισμα και λες ότι είναι ίδια».
Χάλκινο νόμισμα Αθηνών που απεικονίζει τον Θεμιστοκλή πάνω σε τριήρη. 120 – 140 μ.Χ. (© Νομισματική Συλλογή Alpha Bank/Φωτο: Π. Μαγουλάς)
Ατελείωτες είναι αυτές οι ιστορίες που καλούν το κοινό να τις ανακαλύψει στο Μουσείο Κυκλαδικής Τέχνης. Μαζί με μια καταιγίδα πληροφοριών. Για πρώτη φορά κόβει νομίσματα το 600 π.Χ. ο βασιλιάς της Λυδίας, ενώ σε ευρωπαϊκό νόμισμα πρώτος το κάνει ο Φίλιππος γύρω στα μέσα του τέταρτου αιώνα, διότι είχε τα χρυσοφόρα ορυχεία του Παγγαίου (πόσο επίκαιρο θέμα…). Και βέβαια έχει πάρει διαστάσεις αστικού μύθου η σύνθεση με τα νομίσματα που βρέθηκαν σε ταβερνείο της Δήλου, που βρισκόταν κοντά στο ναό του Απόλλωνα, όπου ιδιοκτήτρια ήταν η πόρνη του νησιού. Εκεί βλέπουμε νομίσματα από όλα τα λιμάνια της Μεσογείου. Εκεί βρέθηκαν και δαχτυλίδια αλλά και μια θερμοφόρα που έβαζε στην κοιλιά της η πόρνη τις ημέρες τις… σεληνιακές, όπως λέει ο Νίκος Σταμπολίδης.
Aρχαίος Στατήρ Αίγινας με παράσταση θαλάσσιας χελώνας. 470/465 – 445/440 π.Χ. (© Νομισματική Συλλογή Alpha Bank/Φωτο: Π. Μαγουλάς)
Η έκθεση παρουσιάζει 85 νομίσματα από τη θρυλική συλλογή της Αlpha Bank και 159 αντικείμενα. Η ιδέα και ο συντονισμός ήταν του Νίκου Σταμπολίδη και της Δήμητρας Τσαγκάρη, οι οποίοι είχαν και την επιμέλεια της έκθεσης μαζί με τον Γιώργο Τασούλα. Στο πωλητήριο του Μουσείου δημιουργήθηκε μια ειδική σειρά αντικειμένων εμπνευσμένων από την έκθεση. Συνεχίζεται ως τις 15 Απριλίου.
Πηγή: Κ. Ανέστη, Protagon