Έσκαβαν για μέρες και μέρες μέσα σε έναν ελαιώνα κάτω από τον καυτό ελληνικό ήλιο, προσπαθώντας να δουν τι έκρυβαν οι τέσσερις τοίχοι του μικρού ορθογώνιου αυτού κτίσματος που μόλις και ξεχώριζε από το χώμα.
Και το πρωινό της 28ης Μαΐου 2015, έπειτα από μια ξαφνική μπόρα μέσα στην ανοιξιάτικη καλοκαιρία του τόπου μας, οι δύο αρχαιολόγοι Flint Dibble και Alison Fields θα χτυπούσαν πραγματική φλέβα χρυσού!
Η ανασκαφή δεν είχε πάει πολύ καλά, καθώς αλλού ήθελαν να σκάψουν και αλλού έσκαψαν τελικά (εξαιτίας γραφειοκρατικών κολλημάτων, όπως λέει ο επικεφαλής καθηγητής), και όλοι αναθάρρησαν εκείνη τη μέρα. Καμιά τριανταριά αρχαιολόγοι έσκαβαν σαν τρελοί κοντά στα Ανάκτορα του Νέστορα, 17 χιλιόμετρα βόρεια της Πύλου (λόφος Επάνω Εγκλιανού). Το παλάτι της Ύστερης Ελλαδικής Εποχής παραμένει το πιο καλά διατηρημένο μυκηναϊκό ανάκτορο, έχοντας έρθει στο φως στη δεκαετία του 1930.
Υπεύθυνοι της πρόσφατης ανασκαφής, στους πρόποδες του λοφίσκου που είναι χτισμένο το Ανάκτορο του Νέστορα, δύο αρχαιολόγοι από το Πανεπιστήμιο του Σινσινάτι στο Οχάιο των ΗΠΑ και αντρόγυνο στη ζωή, ο καθηγητής Jack Davis και η επίσης ακαδημαϊκός αρχαιολόγος Sharon Stocker. Υπέθεταν ότι αυτό που είχε φέρει στο φως η σκαπάνη, αυτό το κτίσμα διαστάσεων 2x1 μέτρα, ήταν τάφος. Αν μάλιστα ήταν μυκηναϊκός τάφος, τότε πρέπει να ήταν απίστευτα τυχεροί, καθώς οι Μυκηναίοι είναι γνωστοί για τη μεγαλοπρέπεια των ταφικών τους μνημείων και την παροιμιώδη πολυτέλεια των εσωτερικών. Ακόμα κι αυτοί δεν μπορούσαν όμως να περιμένουν τόσο πλούτο στην ανασκαφή τους!
«Είναι απίστευτο», αναφώνησε η μικροκαμωμένη Stocker, «οι άνθρωποι πηγαινοέρχονταν σε αυτό το χωράφι για 3.500 χρόνια!». Μέσα στους επόμενους έξι μήνες, η πανεπιστημιακή αρχαιολογική ομάδα θα είχε στα χέρια της όλων των λογιών τα ευρήματα: από χάλκινες λεκάνες, όπλα και πανοπλίες μέχρι και πιο πολύτιμα αντικείμενα, όπως ένα χάλκινο σπαθί με επιχρυσωμένη ελεφαντοστέινη λαβή, χρυσά σφραγιστικά δαχτυλίδια, κύπελλα από χρυσό και ασήμι, τεμάχια ελεφαντοστού με εγχάρακτες παραστάσεις θεοτήτων, λιονταριών και ταύρων και πάνω από χίλιες ψήφους από ημιπολύτιμους λίθους.
Τα πλουσιοπάροχα κτερίσματα της ανασκαφής του Πανεπιστημίου του Σινσινάτι, που έγινε από την Αμερικανική Σχολή Κλασικών Σπουδών, κατόπιν άδειας του Υπουργείου Πολιτισμού και υπό την άμεση εποπτεία της Εφορείας Αρχαιοτήτων Μεσσηνίας, υποδείκνυαν πως ήταν πράγματι μυκηναϊκός ο τάφος που έκρυβε στο άθικτο εσωτερικό του τα πλέον λαμπρά ευρήματα του ελλαδικού χώρου εδώ και μισό σχεδόν αιώνα! «Είναι απίστευτη τύχη», παραδέχεται και ο διευθυντής της Βρετανικής Σχολής Αθηνών, John Bennet, «το γεγονός ότι δεν είχε εντοπιστεί ως τα σήμερα παραμένει εντυπωσιακό».
Όπως ήταν φυσικό, η μοναδικότητα των ευρημάτων και το χρυσοποίκιλτο των κτερισμάτων πυροδότησαν πολλά πρωτοσέλιδα στις τέσσερις γωνιές του κόσμου, αν και τελικά αυτό που απασχόλησε τους ακαδημαϊκούς, όπως μας λέει η Stocker, ήταν η «μεγαλύτερη εικόνα». Αυτή η πρώτη οργανωμένη κοινωνία της ελλαδικής ενδοχώρας δηλαδή, οι Μυκηναίοι του 1600 π.Χ.
Το πλαίσιο εγγραφής της ανασκαφής
Παρά το γεγονός ότι ο λαμπρός πολιτισμός τους εξαφανίστηκε όσο ξαφνικά γεννήθηκε, μερικές εκατοντάδες χρόνια αργότερα δηλαδή, οι Μυκηναίοι ήταν αυτοί που έσπειραν όχι μόνο τον ελληνικό σπόρο της της κλασικής εποχής, αλλά και του κοινού σήμερα ευρωπαϊκού και δυτικού τελικά πολιτισμού, «περιλαμβανομένης της τέχνης και της αρχιτεκτονικής, της γλώσσας, της φιλοσοφίας και της λογοτεχνίας, ακόμα και της δημοκρατίας και της θρησκείας», επιβεβαιώνει και η Stocker, «ήταν η αποφασιστική στιγμή για την ανάπτυξη αυτού που θα γινόταν ο δυτικός πολιτισμός», εξηγεί.
Παρά τη σημαντικότητά τους ωστόσο, ομολογουμένως πολύ λίγα είναι γνωστά για τον τρόπο ζωής τους και τον πολιτισμό των Μυκηναίων. Και αυτός ο μικρός ασύλητος τάφος με τα πλουμιστά κτερίσματα και τον άθικτο σκελετό στον πάτο του έμελλε να αποτελέσει μια πρωτοφανή πηγή γνώσης για τη μακρινή αυτή εποχή των προγόνων μας. Τέτοιας γνώσης που η σύγχρονη αρχαιολογική σκέψη ομολογεί τώρα πως πρέπει να ξανασκεφτεί για τις ίδιες τις ρίζες του δυτικού πολιτισμού!
Στην «Ιλιάδα», ο Όμηρος μας περιγράφει την ελληνική εκστρατεία στην Τροία, κάτι που τόσο οι Έλληνες της Κλασικής Εποχής όσο και οι Ρωμαίοι αποδέχονταν ως μέρος της πραγματικής τους ιστορίας. «Ιλιάδα» και «Οδύσσεια» ήταν βιωμένα γεγονότα και όχι φανταστικές διηγήσεις, όπως θα έκριναν οι ιστορικοί αιώνες αργότερα, αποδίδοντας στις ομηρικές μάχες Μυκηναίων και Τρώων μυθολογική διάσταση.
Μόνο που ένας γερμανός επιχειρηματίας, κάποιος… Ερρίκος Σλίμαν, θα αποφάσιζε τον 19ο αιώνα να δείξει πως τα πράγματα ήταν κάπως διαφορετικά. Με τα ομηρικά έπη παραμάσχαλα, εντόπισε την Τροία στη σημερινή Τουρκία και στράφηκε μετά στον ελλαδικό χώρο, όπου έφερε στο φως τον χαμένο μυκηναϊκό πολιτισμό!
Ο Όμηρος περιέγραψε όμως και το παλάτι του βασιλιά Νέστορα της Πύλου, που θα έβαζε σκοπό ζωής στη δεκαετία του 1920 να βρει ο Κωνσταντίνος Κουρουνιώτης, διευθυντής του Εθνικού Αρχαιολογικού Μουσείου της Αθήνας, και ο φίλος και συνεργάτης του από το Πανεπιστήμιο του Σινσινάτι, Carl Blegen. Ο δεύτερος ξεκίνησε την ανασκαφή τον Απρίλιο του 1939 και ήδη από την πρώτη μέρα έφερε στο φως την αρχειοθήκη του Ανακτόρου του Νέστορα με τις επιγραφές της Γραμμικής Β!
Η μνημειώδης δουλειά του στην Πύλο συνεχίζεται ακόμα και σήμερα από ανασκαφές σαν αυτή των Stocker και Davis, ο οποίος εργάζεται εξάλλου στην περιοχή τα τελευταία 25 χρόνια. Αυτός μας λέει πως την ώρα που στην Κρήτη άκμαζαν οι Μινωίτες και στο Αιγαίο ανθούσε ο Κυκλαδικός Πολιτισμός, οι κάτοικοι της ηπειρωτικής Ελλάδας ζούσαν απλές ζωές, που έρχονταν σε τραγική αντίθεση με τη Φαιστό και την Κνωσό και το σοφιστικέ κοινωνικό σύστημά τους.
«Χωρίς ίχνος πλούτου, τέχνης ή ραφιναρισμένης αρχιτεκτονικής, η ηπειρωτική Ελλάδα πρέπει να ήταν ένα αρκετά πληκτικό μέρος να ζεις», μας λέει ο Davis, «και μετά, όλα αλλάζουν!». Γύρω στο 1600 π.Χ. λοιπόν οι ηπειρωτικοί πολιτισμοί αρχίζουν να αφήνουν αμύθητα πλούτη στους τάφους τους, ακόμα και χρυσές μάσκες σαν αυτές που βρήκε ο Σλίμαν στους μυκηναϊκούς τάφους του. Ο πληθυσμός της ενδοχώρας ακμάζει, οι οικισμοί αυξάνουν σε μέγεθος, νούμερα και πλούτο και οι κάτοικοι γίνονται πιο κοσμοπολίτες.
Μιλάμε για τα χρόνια πριν από την κατασκευή των λαμπρών παλατιών στις Μυκήνες και την Πύλο, μια περιοχή που η περιβόητη μελετητής του Μυκηναϊκού Πολιτισμού, Cynthia Shelmerdine (Πανεπιστήμιο του Τέξας), αποκαλεί «η στιγμή που άνοιξε η πόρτα»: «Η έναρξη των ελίτ που έρχονται κοντά για να φτιάξουν κάτι μεγαλύτερο από ένα μικρό βασίλειο, η ίδια η αρχή αυτού που θα οδηγούσε στον παλατινό πολιτισμό μόλις 100 χρόνια αργότερα». Αυτό ήταν το ξύπνημα του ηπειρωτικού ελληνικού πολιτισμού, πιστεύουν σήμερα οι αρχαιολόγοι μετά την τεράστιας σπουδαιότητας ανακάλυψη του τάφου του πολεμιστή, μια ιδιαίτερα σύντομη περίοδος που μετεξελίχθηκαν σε μεγάλα βασίλεια, ένα «αξιοθαύμαστο γεγονός να συμβεί τόσο γρήγορα», προσυπογράφει η Shelmerdine.
Ακόμα κι έτσι όμως, πολύ λίγα ήταν γνωστά για την καθημερινότητα, τα ήθη και τα έθιμα των ανθρώπων που θα διαμόρφωναν τον σπουδαίο αυτό πολιτισμό. Και για τις σχέσεις τους με τους Μινωίτες φυσικά, μέχρι να έρθει τουλάχιστον στο φως αυτός ο γενναίος πολεμιστής του 1500 π.Χ. και ο τάφος του.
Ένας τάφος εξαιρετικής σπουδαιότητας
Αφού συνόδευσαν αυτό που φαινόταν πως θα ήταν μεγάλος αρχαιολογικός θρίαμβος με ένα γεύμα με «gourounopoulo», όπως μας λέει ο Davis, στρώθηκαν στη δουλειά και έσκαβαν σε βάρδιες τουλάχιστον 15 ώρες τη μέρα, καθώς η αδημονία τους δεν κρυβόταν. Πλάι στα 1.400 και περισσότερα ευρήματα του τάφου, όπως οι σφραγιδόλιθοι με παραστάσεις εμπνευσμένες από τα ταυροκαθάψια, ήταν και αυτός ο επιφανής νεκρός πολεμιστής, ηλικίας 30-35 ετών, που κατοικούσε πιθανότατα στη διακοσμημένη σύμφωνα με τα μινωικά πρότυπα Ακρόπολη του Εγκλιανού.
Ο σκελετός του άντρα βρέθηκε στο δάπεδο του μνημείου μέσα σε ξύλινο φέρετρο, με όπλα και ημιπολύτιμους λίθους (αμέθυστος, αχάτης, χρυσός κ.ά.), σφραγιδόλιθους και προσωπικά αντικείμενα. Κοντά στον λαιμό του είχε τοποθετηθεί μια σπάνια και εξαιρετικά διατηρημένη χρυσή αλυσίδα, αλλά και πλήθος κοσμημάτων. Πρώτη θεωρία που ανατράπηκε ήδη από την ανασκαφή: τα κοσμήματα δεν συνόδευαν μόνο τις γυναικείες ταφές.
Τάφο του «Γρύπα Πολεμιστή» τον είπαν τελικά, από το ελεφαντοστέινο πλακίδιο με την απεικόνιση του φτερωτού γρύπα που βρήκαν στα πόδια του, και μέχρι τον Νοέμβριο είχαν ξεθάψει τα πάντα, ξεψαχνίζοντας κάθε σπιθαμή χώματος.
Η ανάλυση δεν σταμάτησε φυσικά εκεί, καθώς εφτά μήνες μετά η Stocker ξεψάχνιζε τα αρχεία και τους θησαυρούς που φυλάσσονται στα υπόγεια του Αρχαιολογικού Μουσείου της Χώρας, έχοντας μπροστά της ό,τι βρήκε και δεν βρήκε στον τάφο του «Γρύπα Πολεμιστή». «Ο τρόπος που έσκαψαν αυτόν τον τάφο είναι υποδειγματικός», επιβεβαιώνει και ο διευθυντής του αμερικανικού Institute for Aegean Prehistory Study Center for East Creteστην Κρήτη, Thomas Brogan, προβαίνοντας και σε μια πρόβλεψη: «Νομίζω πως μόνο ο ουρανός είναι το όριο σε όρους όσων πρόκειται να μάθουμε από αυτόν».
Όπως και κάθε άλλη μνημειώδης αρχαιολογική ανακάλυψη, ο «Γρύπας Πολεμιστής» έχει δύο ιστορίες να πει. Η πρώτη είναι η προσωπική ιστορία αυτού του άντρα, ποιος ήταν και τι ρόλο διαδραμάτισε στα τοπικά γεγονότα. Η δεύτερη είναι η μεγαλύτερη εικόνα, τι μπορεί να μας διδάξει δηλαδή για τις κολοσσιαίες αλλαγές που έλαβαν χώρα στα χρόνια του.
Την ώρα που τα κόκαλά του υποβάλλονται σε ανάλυση DNA και δύο ανθρωπολόγοι από το Πανεπιστήμιο του Γιοχάνεσμπουργκ ανασυγκροτούν ψηφιακά τα χαρακτηριστικά του προσώπου του, ο πολεμιστής μάς λέει ήδη πολλά. Και επειδή έζησε ακριβώς στο τέλος της οριακής αυτής περιόδου, το 1500-1450 π.Χ., αμέσως πριν χτιστούν τα μεγάλα μυκηναϊκά ανάκτορα δηλαδή (περιλαμβανομένου του Νέστορα), η σπουδαιότητά του είναι υψίστης σημασίας για τους αρχαιολόγους.
Γιατί δεν ενταφιάστηκε όμως σε κάποιον από τους Θολωτούς Τάφους της (αρχαίας) Πύλου; Ήταν απλώς γιατί ανήκε σε αντίπαλη φυλή που ήθελε να κυριαρχήσει στην περιοχή; Λίγα χρόνια μετά τον θάνατό του, οι θολωτοί τάφοι θα εγκαταλείπονταν, το φρούριο θα έκλεινε και όλα θα ισοπεδώνονταν για να χτιστεί το Παλάτι του Νέστορα. Την ίδια ώρα που στην Κρήτη όλα τα ανάκτορα (εκτός της Φαιστού) καταστρέφονταν.
Αυτό είναι το επίμονο ερώτημα που πονοκεφαλιάζει τους αρχαιολόγους. Διά στόματος Brogan: «Τι έφερε την πτώση του Μινωικού Πολιτισμού και την ίδια στιγμή τι προκάλεσε την ανάδυση του παλατινού πολιτισμού των Μυκηναίων;». Αλλά και «οι επιγραφές άλλαξαν από τη Γραμμική Α στη Γραμμική Β, χρησιμοποιώντας το αλφάβητο για να γράψουν όχι τη γλώσσα των Μινωιτών, αλλά των Μυκηναίων».
Και την ώρα που οι διαφορές ανάμεσα στους δύο πολιτισμούς είναι διακριτές στους αρχαιολόγους, οι σχέσεις μεταξύ τους παραμένουν διαχρονικά αντικείμενο επιστημονικής έριδας. Το 1900 εξάλλου, μόλις 24 χρόνια μετά την ανακοίνωση του Σλίμαν ότι είχε βρει τους ομηρικούς ήρωες στις Μυκήνες, ένας βρετανός αρχαιολόγος, κάποιος… Άρθουρ Έβανς, θα έβρισκε τον Μινωικό Πολιτισμό στην Κνωσό και θα πανηγύριζε πως είχε ανακαλύψει τους «πρώτους Έλληνες», «τον πρώτο κρίκο στην ευρωπαϊκή αλυσίδα», όπως μας λέει ο ιστορικός Will Durant.
Κι αυτό πίστεψαν οι αρχαιολόγοι στον έναν αιώνα έκτοτε, πως οι Μυκηναίοι ήταν μετά τους Μινωίτες σε όρους πολιτισμού. Ακόμα και οι τάφοι που είχε βρει ο Σλίμαν δεν ανήκαν παρά σε πλούσιους ηγεμόνες των μινωικών αποικιών που είχαν φτιαχτεί στην ελλαδική ενδοχώρα. Και θα έπρεπε να περιμένουμε το 1950, όταν οι ακαδημαϊκοί αποκωδικοποίησαν τη Γραμμική Β, και απέδειξαν ότι αυτή ήταν η παλαιότερη μορφή των ελληνικών.
Στα χρόνια που ακολούθησαν, η αρχαιολογική σκέψη ταλαντευόταν αν ο μινωικός ή ο μυκηναϊκός πολιτισμός ήταν ο πρώτος πραγματικά ελληνικός πολιτισμός. Η πλάστιγγα έγειρε τελικά στους Μυκηναίους, που αποκαταστάθηκαν εκ νέου ως οι «πρώτοι Έλληνες». Ακόμα και τα μινωικά αντικείμενα που βρίσκονται σε τάφους της ηπειρωτικής Ελλάδας θεωρούνται τώρα ως αντικείμενα κύρους που έφερναν οι πλούσιοι Μυκηναίοι από την Κρήτη ή τα έπαιρναν ως λάφυρα, με «τον ίδιο τρόπο που οι Ρωμαίοι αντέγραφαν τα ελληνικά αγάλματα ή τα μετέφεραν από την Ελλάδα στις επαύλεις τους», λέει η Shelmerdine. Οι Μυκηναίοι, μας λένε πια οι αρχαιολόγοι, είναι οι πραγματικοί πρόγονοι της Ευρώπης.
Ο τάφος του «Γρύπα Πολεμιστή» προσφέρει μια νέα και ριζοσπαστική εκδοχή των σχέσεων των δύο πολιτισμών, των ίδιων των θεμελίων της Ευρώπης κοντολογίς. Τα αντικείμενα, μας λένε οι δύο επικεφαλής αρχαιολόγοι, αποτελούν αντικείμενα διασταύρωσης μινωικού και μυκηναϊκού πολιτισμού: τα αντικείμενα από χαυλιόδοντες αγριόχοιρου, λέει για παράδειγμα ο Davis, είναι τυπικά μυκηναϊκά, ενώ τα χρυσά δαχτυλίδια ανήκουν αναγκαστικά στη μινωίτικη θρησκευτική λατρεία.
Αντίθετα όμως από τους άλλους τάφους των Μυκηναίων που περιέχουν ευρήματα από διαφορετικές εποχές και διαφορετικούς ανθρώπους, ο τάφος του «Γρύπα Πολεμιστή» ανήκει σε έναν άνθρωπο και σε μια ιστορική εποχή που ενδιαφέρει εξόχως την αρχαιολογική σκέψη. Όπως μας λένε οι δυο τους, η διάταξη των αντικειμένων μέσα στον τάφο παρέχει την πρώτη φυσική ένδειξη ότι η ελίτ της ηπειρωτικής Ελλάδας ήταν ολότελα εξοικειωμένη με τα έθιμα των Μινωιτών.
Ακόμα πιο πρόσφατες ανασκαφές των Davis και Stocker, το καλοκαίρι του 2017, παρέχουν ακόμα περισσότερες ενδείξεις πως οι δύο πολιτισμοί είχαν περισσότερα κοινά απ’ ό,τι πίστευαν μέχρι σήμερα οι αρχαιολόγοι. Στα ευρήματα υπάρχει και η παλαιότερη ενδεχομένως τοιχογραφία που έχουμε βρει στην ηπειρωτική Ελλάδα, θραύσματα που χρονολογούνται στον 17ο αιώνα π.Χ. και βρέθηκαν κάτω από τα ερείπια του Ανακτόρου του Νέστορα!
Το πρώτο κύμα των Μυκηναίων αγκάλιασε ενδεχομένως τον Μινωικό Πολιτισμό, ισχυρίζονται οι δύο ακαδημαϊκοί, κάτι που επιβεβαιώνει και η Shelmerdine, λέγοντάς μας πως «οι άνθρωποι που θα γίνονταν οι μυκηναίοι βασιλιάδες, οι ομηρικοί βασιλιάδες, γίνονται εκλεπτυσμένοι, πανίσχυροι, πλούσιοι και συνειδητοποιούν πως κάτι άλλο υπάρχει πέρα από τον κόσμο στον οποίο αναδύονται».
Οι δύο πολιτισμοί ήρθαν κοντά, αυτή είναι η υπόθεση στην οποία καταλήγουν Davis και Stocker, καθώς όπως μας λένε αυτή είναι η μόνη γραμμή που εξηγεί τα όσα έχουμε βρει μέχρι σήμερα για τους δύο μεγάλους ελληνικούς πολιτισμούς. Μινωίτες και Μυκηναίοι ίσως παντρεύτηκαν μεταξύ τους και μπόλιασαν τα έθιμά τους, καθώς ο ένας ήξερε στα σίγουρα τη γλώσσα του άλλου και «μπορεί να μην έβλεπαν τους εαυτούς τους με τις ρητές ταυτότητες που τείνουμε να τους αποδίδουμε σήμερα εμείς οι μοντέρνοι», λέει και ο Bennet της Βρετανικής Σχολής Αθηνών.
Τι μας έδειξε η σπουδαία ανακάλυψη του τάφου ενός πολεμιστή στα χρόνια που αναδύθηκε ο Μυκηναϊκός Πολιτισμός; Πως δεν ήταν οι Μινωίτες ή οι Μυκηναίοι οι απαρχές της κοινής πολιτιστικής κληρονομιάς της Δύσης εκεί στο 1450 π.Χ., αλλά πιθανότατα ένα κράμα τους! Οι καρποί μιας συνάντησης που σφυρηλάτησαν τον ελλαδικό πολιτισμό και θα γεννούσαν αργότερα την Κλασική Ελλάδα.
Παρά την απήχηση βέβαια του συμπεράσματός τους, η αρχαιολογία παραμένει μια ρευστή επιστήμη που είναι αναγκασμένη να αναθεωρεί τον εαυτό της στο βάρος των κολοσσιαίων ανακαλύψεών της. Ο καθηγητής Davis υποδεικνύει όμως και κάτι άλλο, εξίσου σημαντικό για μας σήμερα, που μπορούν να μας διδάξουν οι μυκηναίοι πρόγονοί μας.
Πως ο ελληνικός πολιτισμός «δεν είναι κάτι που μεταδόθηκε γενετικά από τη μια γενιά στην άλλη από τις απαρχές του χρόνου», καθώς από τις παρθενικές αυτές στιγμές του δυτικού πολιτισμού, του ελληνικού πολιτισμού, οι Μυκηναίοι «ήταν ικανοί να υιοθετούν πολλές διαφορετικές παραδόσεις»…