Στη δεκαετία του 1950, το Βρετανικό Μουσείο απέκτησε ένα αρχαίο γυάλινο ποτήρι που ονομάζεται Κύπελλο του Λυκούργου, εξαιτίας της απεικόνισης στην εξωτερική του πλευρά του θριάμβου του Διονύσου επί του βασιλιά Λυκούργου της Θράκης που είναι μπλεγμένος στα αμπέλια του (ο μύθος του βασιλιά Λυκούργου από το έκτο βιβλίο της Ιλιάδας του Ομήρου).
Η δεξιοτεχνία της κατασκευής είναι εξαιρετική καθώς το εσωτερικό είναι λείο, ενώ το εξωτερικό έχει ανάγλυφες διακοσμήσεις. Αυτή η κατηγορία των ρωμαϊκών αγγείων κατασκευάστηκε κατά τον 4ο αιώνα μ.Χ., ενώ περίπου πενήντα κύπελλα έχουν διασωθεί από τότε, λίγα σε καλή κατάσταση, με το Κύπελλο του Λυκούργου να είναι ένα από τα καλύτερα διατηρημένα.
Το συγκεκριμένο κύπελλο ξεχωρίζει γιατί παρουσιάζει ένα περίεργο οπτικό φαινόμενο που έχει απασχολήσει τους επιστήμονες εδώ και δεκαετίες. Υπό κανονικό φωτισμό, μοιάζει με πράσινο νεφρίτη, αλλά όταν φωτίζεται από πίσω, γίνεται κόκκινο και διαφανές. Αρχικά, οι ειδικοί δεν ήταν σίγουροι αν το κύπελλο ήταν από γυαλί ή από πολύτιμους λίθους. Μόλις το 1990, ανακάλυψαν γιατί άλλαζε χρώμα.
Φαίνεται ότι το γυαλί περιέχει ιχνοστοιχεία χρυσού και αργύρου σε πολύ μικρή ποσότητα (330 μέρη ανά εκατομμύριο αργύρου και 40 μέρη ανά εκατομμύριο χρυσού). Με κάποιο τρόπο, οι αρχαίοι Ρωμαίοι είχαν καταλάβει ότι όταν το φως χτυπάει το γυαλί, στο οποίο έχουν ενσωματωθεί μικρά σωματίδια χρυσού και αργύρου, αλλάζει το χρώμα του. Η σύγχρονη επιστήμη έχει ένα όνομα γι’ αυτό το αποτέλεσμα -διχρωτισμός, και το ποτήρι που εμφανίζει αυτό το φαινόμενο είναι γνωστό ως διχρωματικό γυαλί, ενώ ολόκληρη η διαδικασία παραπέμπει στη νανοτεχνολογία.
Ωστόσο, η απλή προσθήκη χρυσού και ασημιού στο γυαλί δεν θα παράγει αυτές τις μοναδικές οπτικές ιδιότητες. Γι ‘αυτό τα σωματίδια χρυσού και αργύρου πρέπει να σχηματίσουν υπομικροσκοπικούς κρυστάλλους ή κολλοειδή. Αυτά τα κολλοειδή προκαλούν φαινόμενα σκέδασης φωτός που έχουν ως αποτέλεσμα τις διχρωματικές επιδράσεις.
Η προσθήκη μετάλλων ή μεταλλικών οξειδίων στο γυαλί δεν ήταν άγνωστη στους ρωμαϊκούς κατασκευαστές γυαλιού. Για παράδειγμα, αδιαφανή κόκκινα και καφέ γυαλιά παρήχθησαν με την προσθήκη χαλκού. Ωστόσο,η αδυναμία ελέγχου της διαδικασίας χρωματισμού εξηγεί γιατί η τεχνολογία ποτέ δεν αναπτύχθηκε πέρα από τον 4ο αιώνα μ.Χ. Ανάμεσα στα λίγα κομμάτια γυαλιών που κατασκευάστηκαν, το Κύπελλο του Λυκούργου είναι ένα εξαιρετικό παράδειγμα και ένα από τα πιο τεχνικά προηγμένα γυάλινα αντικείμενα που παρήχθησαν πριν από τη σύγχρονη εποχή. Πάντως, η παρουσία νανοσωματιδίων σε αυτά τα υλικά δεν σημαίνει ότι οι αρχαίοι άνθρωποι γνώριζαν για τη νανοτεχνολογία.
Ο Ian Freestone στο Ινστιτούτο Αρχαιολογίας του Πανεπιστημιακού Κολλεγίου του Λονδίνου, ο οποίος μελέτησε το Κύπελλο, πιστεύει ότι αυτοί οι αρχαίοι τεχνίτες “ήταν εξειδικευμένοι αλλά δεν ήταν νανοτεχνολόγοι. Δεν ήξεραν ότι εργάζονταν στην νανοκλίμακα”, λέει.