Τόσο στην αρχαία Ελλάδα όσο και στη Ρωμαϊκή Αυτοκρατορία, οι ανακλώμενες εικόνες θεωρούνταν ότι κατέχουν μυστηριώδεις δυνάμεις. Τότε πίστευαν ότι η καταστροφή ενός καθρέφτη προκαλούσε την οργή των θεών.
Κάθε ανθρώπινη κουλτούρα περιέχει και δεισιδαιμονίες. Σε ορισμένες ασιατικές κοινωνίες οι άνθρωποι πιστεύουν ότι το σκούπισμα ενός δαπέδου μετά το ηλιοβασίλεμα φέρνει κακή τύχη και ότι είναι κατάρα να αφήνεις ξυλάκια να στέκονται όρθια σε ένα μπολ με ρύζι.
Στις ΗΠΑ, κάποιοι πανικοβάλλονται αν περπατήσουν κατά λάθος κάτω από μια σκάλα ή δουν μια μαύρη γάτα να διασχίζει το δρόμο τους. Επίσης, πολλά ψηλά κτίρια δεν ονομάζουν τον 13ο όροφο λόγω της συσχέτισης αυτού του αριθμού με την κακή τύχη.
Η προέλευση πολλών δεισιδαιμονιών είναι άγνωστες, και άλλες μπορούν να εντοπιστούν σε συγκεκριμένες περιόδους της ιστορίας. Σε αυτή τη δεύτερη κατηγορία περιλαμβάνεται μια δεισιδαιμονία ηλικίας μεταξύ 2.000 και 2.700 ετών: Το σπάσιμο ενός καθρέφτη φέρνει επτά χρόνια κακής τύχης.
Έτυχε τόσο στην αρχαία Ελλάδα όσο και στη Ρωμαϊκή Αυτοκρατορία, οι ανακλώμενες εικόνες να θεωρούνται ότι έχουν μυστηριώδεις δυνάμεις. Είναι πιθανό σε μια από αυτές τις εποχές και μέρη η δεισιδαιμονία του σπασμένου καθρέφτη να ξεκίνησε την άνοδο της δημοτικότητάς της.
Ως κοινωνικός ψυχολόγος που μελετά διάφορους τρόπους με τους οποίους οι άνθρωποι επηρεάζουν ο ένας τον άλλον, γοητεύομαι όταν οι ομάδες δημιουργούν πεποιθήσεις που είναι καθαρές «κοινωνικές κατασκευές» χωρίς απαραίτητα να έχουν καμία βάση στην πραγματικότητα. Υποστηρίζω ότι η δεισιδαιμονία για τους σπασμένους καθρέφτες μπορεί να έχει τις ρίζες της σε αυτές τις αρχαίες πεποιθήσεις.
Ιστορικές απαρχές της δεισιδαιμονίας του σπασμένου καθρέφτη
Οι αρχαίοι Έλληνες πίστευαν ότι η αντανάκλαση κάποιου στην επιφάνεια μιας λίμνης με νερό αποκάλυπτε την ψυχή του. Οι Ρωμαίοι τεχνίτες που έμαθαν να κατασκευάζουν καθρέφτες από γυαλισμένες μεταλλικές επιφάνειες πίστευαν ότι οι θεοί τους παρατηρούσαν τις ψυχές μέσω αυτών των συσκευών. Το να καταστρέψεις λοιπόν έναν καθρέφτη θεωρούνταν μεγάλη ασέβεια μιας και οι άνθρωποι θα έχαναν την σύνδεσή της ψυχής τους με τους θεούς.
Γύρω στον τρίτο αιώνα, οι καθρέφτες κατασκευάζονταν από γυαλί και το σπάσιμο έγινε πολύ πιο συνηθισμένο. Αλλά οι Ρωμαίοι δεν πίστευαν ότι η κακή τύχη που ακολούθησε θα κρατούσε για πάντα. Πίστευαν ότι το σώμα ανανεωνόταν κάθε επτά χρόνια.
Η πεποίθηση ότι η καλή τύχη τελικά θα επέστρεφε ήταν σίγουρα παρηγορητική και οι άνθρωποι πάντα έτειναν να πιστεύουν σε πράγματα που τους κάνουν να νιώθουν καλά, ακόμη και όταν δεν είναι αλήθεια.
Ψυχολογική και κοινωνική προέλευση
Το ανθρώπινο μυαλό αναζητά συνεχώς και ασυνείδητα χρήσιμα μοτίβα. Για παράδειγμα, επιβιώνουμε αναγνωρίζοντας τα πρότυπα σίτισης και βάζουμε τον εαυτό μας στα σωστά μέρη τις κατάλληλες ώρες για γεύματα. Αποφεύγουμε επίσης τον τραυματισμό ή τον θάνατο όταν διασχίζουμε έναν πολυσύχναστο δρόμο αναγνωρίζοντας τα πρότυπα κυκλοφορίας. Η τροφοδοσία και η αποφυγή καταστολής στην κυκλοφορία συνεπάγονται εκμάθηση πραγματικών μοτίβων αιτίας-αποτελέσματος.
Μερικές φορές, ωστόσο, ο εγκέφαλός μας συμπεραίνει μοτίβα αιτίας-αποτελέσματος που δεν είναι πραγματικά. Ας υποθέσουμε ότι ένας φίλος σας δίνει μια «τυχερή δεκάρα». Είστε σκεπτικοί, αλλά περνούν λίγες μέρες και δεν συμβαίνει τίποτα κακό. Αν και είναι απλώς μια σύμπτωση, ο εγκέφαλός σας μπορεί ακόμα να συμπεράνει ένα μοτίβο και μπορεί να αρχίσετε να πιστεύετε ότι η δεκάρα προκάλεσε την καλή τύχη. Έτσι γεννιέται μια δεισιδαιμονία.
Επίσης, αποκτούμε δεισιδαιμονικές πεποιθήσεις κατά τη διάρκεια της κοινωνικοποίησης, μαθαίνοντάς τις από γονείς και άλλες αξιόπιστες αρχές ενώ είμαστε ακόμα νέοι και ανοιχτοί σε έναν κόσμο γεμάτο μαγικές δυνατότητες. Στη συνέχεια, οι δεισιδαιμονίες μας κυκλοφορούν επ 'αόριστον μεταξύ οικογενειών και φίλων, ενισχυμένες από στόμα σε στόμα, μέσα κοινωνικής δικτύωσης και μέσα μαζικής ενημέρωσης. Όσο περισσότεροι άνθρωποι υποστηρίζουν τη δεισιδαιμονία, τόσο πιο πιστευτό θα φαίνεται και τόσο περισσότερο θα επιμένει.
Χρήσιμο ή επιβλαβές;
Εάν μια δεισιδαιμονία συμβαίνει να μας κάνει πιο επιφυλακτικούς γύρω από τους καθρέφτες, δεν υπάρχει κακό σε αυτό. Γενικότερα, οι δεισιδαιμονίες μπορούν να μειώσουν το άγχος και να βελτιώσουν την απόδοση όταν βρεθούμε σε δύσκολες καταστάσεις. Μπορούν επίσης να είναι διασκεδαστικές και ενδιαφέροντες για συζήτηση και να προωθήσουν την ομαδική αλληλεγγύη.
Από την άλλη πλευρά, κάποιος πρέπει να προχωρήσει με προσοχή. Οι δεισιδαιμονίες είναι ψευδείς πεποιθήσεις που συχνά προκαλούν άγχος και ενοχές. Μπορούν να μας κάνουν να νιώσουμε υπεύθυνοι για τα άσχημα αποτελέσματα που δεν προκαλέσαμε ή να σπαταλήσουν την ενέργειά μας αναζητώντας αβάσιμες συντομεύσεις στα επιθυμητά αποτελέσματα.
Η κοινή λογική από μόνη της θα έπρεπε να είναι αρκετός λόγος για να μας αποτρέψει από το να σπάσουμε καθρέφτες.
Του Μπάρι Μαρκόφσκι (Barry Markovsky) Διακεκριμένου Ομότιμου Καθηγητή Κοινωνιολογίας στο Πανεπιστήμιο της Νότιας Καρολίνας. Επιμέλεια μετάφραση άρθρου: Κωνσταντίνος Ντίνος