Όποιος έχει δει μια ολική έκλειψη Ηλίου - ή ακόμη και μερική - έχει μία υπερβολική και λίγο ταραγμένη εμπειρία. Οι εκλείψεις ηλίου ήταν ένα από τα φαινόμενα που ώθησαν τους αρχαίους Έλληνες να μελετήσουν τα αστέρια και να καταλήξουν στις πιο λαμπρές αστρονομικές ανακαλύψεις όλων των εποχών.
Ας είμαστε ειλικρινείς, δεν είναι καλό συναίσθημα να γνωρίζουμε εμείς οι άνθρωποι ότι οι πολύτιμες ακτίνες του Ηλίου μας μπορούν να εξαλειφθούν σε μια στιγμή, αν και γνωρίζουμε πολύ καλά ότι πρόκειται απολύτως για ένα προσωρινό φαινόμενο.
Δεν χρειάζεται πολλή φαντασία για να σκεφτούμε πόσο βαθιά εντύπωση προκάλεσαν οι εκλείψεις στο μυαλό εκείνων που έζησαν πριν από εμάς, οι οποίοι δεν είχαν τον τρόπο να γνωρίζουν τις επιστημονικές εξελίξεις των πορειών των άστρων και των πλανητών - και κάποιοι από αυτούς δεν γνώριζαν ότι ο Ήλιος όντως θα αναδυόταν ξανά.
Αλλά τα πρότυπα των εκλείψεων έθεσαν σε κίνηση τις εσωτερικές λειτουργίες του μυαλού μερικών από τους μεγαλύτερους ανθρώπους στην επιστημονική ιστορία, συμπεριλαμβανομένων των αρχαίων Ελλήνων αστρονόμων. Στο τέλος, μπόρεσαν να προσδιορίσουν ακριβώς γιατί σημειώθηκαν εκλείψεις και να διαλύσουν - τουλάχιστον σε κάποιο βαθμό - την ανησυχία που ένιωθαν οι άνθρωποι κάθε φορά που το φεγγάρι εμπόδιζε τον Ήλιο.
Κάθε φορά που η Γη βιώνει ένα τέτοιο γεγονός, είναι μεγάλη είδηση. Οι άνθρωποι συγκλίνουν μαζικά σε περιοχές που θα σκιάζονται σε μια έκλειψη. Το θέαμα είναι υπέροχο, ακόμη και για τους σύγχρονους γήινους.
Μια ολική έκλειψη Ηλίου, όταν το φεγγάρι περνά μεταξύ του Ήλιου και της Γης, είναι ένα συγκλονιστικό γεγονός. Για μερικά συναρπαστικά λεπτά, η μέρα μετατρέπεται σε νύχτα, ο ουρανός σκοτεινιάζει, ο αέρας γίνεται αμέσως πιο ψυχρός. Για όσους κοιτούν πιο προσεκτικά, μπορούν ακόμη και να δουν τα αστέρια στον ουρανό.
Ολικές εκλείψεις του Ηλίου, όπως φαίνονται από τη Γη και από το διάστημα. Earthobservatory/NASA.gov
Πέρα από το δέος, οι ηλιακές εκλείψεις προκαλούσαν συχνά πραγματικό φόβο στους αρχαίους λαούς σε όλο τον κόσμο, ωθώντας τους θρησκευτικούς ηγέτες και τους σαμάνους τους, να βρουν λόγους για το γεγονός, οδηγώντας τους σε πολλούς μύθους και τελετουργίες που προορίζονταν να προστατεύσουν τους ανθρώπους τους, από το κακό που πίστευαν ότι θα κυριαρχύσει εκείνη την στιγμή με το ξαφνικό σκοτάδι.
Ο αστρονόμος και ανθρωπολόγος Anthony Aveni, συγγραφέας του βιβλίου "In the Shadow of the Moon: The Science, Magic, and Mystery of Solar Eclipses"λέει στο Smithsonian Magazine "Όταν κάτι εξαιρετικό συμβαίνει στη φύση ... διεγείρει μια συζήτηση σχετικά με την αστάθεια στο σύμπαν".
Κατά τη διάρκεια μιας ολικής έκλειψης Ηλίου, η Σελήνη ρίχνει τη σκιά της πάνω στη Γη όταν κινείται μπροστά από τον Ήλιο, σαν τη δέσμη ενός φακού προς τα πίσω. Μέσα σε αυτή τη σκιά - η οποία έχει μήκος περίπου 100 μίλια, σύμφωνα με τη NASA - η μέρα γίνεται νύχτα για λίγα λεπτά, καθώς ο δίσκος του Ηλίου γίνεται μαύρος, περιτριγυρισμένος από ένα λαμπερό φωτοστέφανο.
Κανείς δεν θα μπορούσε να θεωρήσει έκπληξη το γεγονός ότι υπάρχει μακρά ιστορία πολιτισμών προϊστορικών και αρχαίων λαών που πιστεύουν ότι οι εκλείψεις ήταν οιωνοί που προμήνυαν σημαντικά - συνήθως αρνητικά - γεγονότα. Η απερίγραπτη αίσθηση ότι το σύμπαν μας έχει ανατραπεί κατά τη διάρκεια αυτών των φυσικών γεγονότων ενέπνεε δέος και φόβο, ναι, αλλά συνέβαλε επίσης στη διαμόρφωση μιας επιστημονικής κατανόησης για το πώς λειτουργεί το σύμπαν μας.
Τελικά, οι αρχαίοι Έλληνες αστρονόμοι με την λαμπρή συμβολή τους έθεσαν τα θεμέλια για τη σύγχρονη αστρονομία.
Βαβυλωνιακοί χάρτες του κόσμου, που βρέθηκαν στο Sippar της Μεσοποταμίας. Εικόνα: Osama Shukir Muhammed Amin FRCP
Οι αρχαίοι Βαβυλώνιοι ήταν οι πρώτοι που κατέγραψαν τις προσπάθειές τους στο γιατί ο Ήλιος σκοτείνιασε αυτές τις στιγμές.
Μια πήλινη πλάκα εγγεγραμμένη στα Βαβυλωνιακά από τον πρώτο έως τον τρίτο αιώνα π.Χ. δείχνει ένα τελετουργικό που πρέπει να τηρείται στις εκλείψεις. Μέρος του μεταφρασμένου κειμένου γράφει: «Εκείνη η καταστροφή, ο φόνος, η εξέγερση και η έκλειψη δεν πλησιάζουν… (οι άνθρωποι της γης) πρέπει να φωνάξουν δυνατά και να θρηνήσουν με το κλάμα τους».
Επειδή οι εκλείψεις θεωρήθηκαν από όλους σχεδόν τους αρχαίους λαούς ως σημαντικής σημασίας, ήταν πολύ σημαντικό να μάθουν αν υπάρχει κάποιο πρότυπο για αυτές - και αν ναι, πώς να τις προβλέψουνε.
Αυτό σήμαινε να παρακολουθούνε προσεκτικά τις κινήσεις του Ήλιου, του φεγγαριού και των αστεριών, να γράφουνε αρχεία ασυνήθιστων ουράνιων γεγονότων και να χρησιμοποιούνε και να δημιουργήσουνε ουράνια ημερολόγια. Από αυτές τις πρώτες καταγραφές, πολλοί λαοί - συμπεριλαμβανομένων των Βαβυλώνιων, των Ελλήνων, των Κινέζων, των Μάγια και άλλων - άρχισαν να διακρίνουν μοτίβα που θα μπορούσαν να προβλέπουν όταν αυτά τα ενοχλητικά γεγονότα επρόκειτο να επαναληφθούν.
Ο Μηχανισμός των Αντικυθήρων. Εικόνα/Εθνικό Αστεροσκοπείο Αθηνών
Ο κύκλος του Σάρος εντοπίστηκε από Βαβυλώνιους
Οι Βαβυλώνιοι ήταν από τους πρώτους στον κόσμο που προέβλεψαν επιστημονικά πότε θα πραγματοποιηθεί πράγματι μια έκλειψη Ηλίου.
Μέχρι τον όγδοο αιώνα π.Χ., οι Βαβυλώνιοι αστρονόμοι είχαν καταφέρει να εντοπίσουν ένα μοτίβο που αργότερα ονομάστηκε «κύκλος του Σάρος». Πρόκειται για μια περίοδο 6.585,3 ημερών (18 ετών, 11 ημερών, 8 ωρών) κατά την οποία τα σύνολα εκλείψεων επαναλαμβάνονται.
Ο John Dvorak, συγγραφέας του βιβλίου "Mask of the Sun: The Science, History and Forgotten Lore of Eclipses", σημειώνει ότι ενώ ο κύκλος του Σάρος ισχύει τόσο για σεληνιακές όσο και για ηλιακές εκλείψεις, είναι πιθανό ότι οι Βαβυλώνιοι μπορούσαν να προβλέψουν αξιόπιστα μόνο τις εκλείψεις της Σελήνης, οι οποίες είναι ορατές στο μισό της Γης κάθε φορά που συμβαίνουν, και έτσι μελετώνται πιο εύκολα.
Οι ηλιακές εκλείψεις ρίχνουν μια σχετικά μικρότερη σκιά, όπως φαίνεται στην παραπάνω εικόνα της NASA, καθιστώντας λιγότερο συχνή την προβολή ενός τέτοιου γεγονότος πολλές φορές σε οποιοδήποτε μέρος της Γης.
Οι βαβυλωνιακές προβλέψεις, αν και ακριβείς, βασίστηκαν όλες καθαρά σε παρατηρήσεις, σύμφωνα με τον Dvorak. Από όσο γνωρίζουν τώρα οι μελετητές, ίσως προσπάθησαν να κατανοήσουν τον μηχανισμό πίσω από τις κινήσεις των πλανητών. "Όλα έγιναν με βάση κύκλους", λέει.
Μόνο το 1687, όταν ο Sir Isaac Newton δημοσίευσε τη θεωρία του για την παγκόσμια βαρύτητα, η οποία βασίστηκε σε μεγάλο βαθμό στις παρατηρήσεις των Ελλήνων αστρονόμων, αρχίσαμε να κατανοούμε την ιδέα περίπλοκων πλανητικών κινήσεων.
Αρίσταρχος ο πρώτος Έλληνας αστρονόμος με την θεωρία ότι το Σύμπαν είναι ηλιοκεντρικό
Ο αρχαίος Έλληνας αστρονόμος Αρίσταρχος ξεκίνησε τη θεωρία ότι το σύμπαν είναι ηλιοκεντρικό και ότι οι πλανήτες είναι στρογγυλοί - είχε μια ουσιαστική κατανόηση για κάθε έννοια έκλειψης.
Αν και οι Βαβυλώνιοι της Μεσοποταμίας κοίταξαν στον ουρανό και ισχυρίστηκαν ότι τα αστέρια, το φεγγάρι και ο ήλιος ήταν θεοί που κυβερνούσαν τους ανθρώπους, οι αρχαίοι Έλληνες πήραν αυτές τις θεωρίες των θεοτήτων και τις μετέτρεψαν σε μαθηματικές εξισώσεις και υπολογισμούς.
Ένας από τους πρώτους ανθρώπους στον κόσμο που παρατήρησε το φεγγάρι επιστημονικά, ο Άρατος είναι τόσο γνωστός και σεβαστός από τους αστρονόμους που όταν οι αστροναύτες έκαναν το πρώτο βήμα στο φεγγάρι, ο πρώτος κρατήρας που ονόμασαν ήταν για τον Άρατο.
Ο Άρατος ήταν ευρέως γνωστός τόσο στην ελληνιστική όσο και στη ρωμαϊκή περίοδο και τα έργα του για την αστρονομία, καθώς και η ποίησή του, διαβάζονται και μελετώνται μέχρι σήμερα.
Συχνά, ο Άρατος συνδύαζε την αστρονομία με την ποίηση, δημιουργώντας μοναδικά έργα που ήταν εξαιρετικά δημοφιλή στην εποχή του. Είναι περισσότερο γνωστός για το έργο του "Φαινόμενα", ένα ποίημα του, που περιγράφει τους αστερισμούς.
Τα κινούμενα μέρη του Μηχανισμού των Αντικυθήρων, ενός αρχαίου αναλογικού υπολογιστή.
Πυθαγόρειο Θεώρημα και μια Σφαιρική Γη
Ο Πυθαγόρας της Σάμου, ο οποίος έζησε από το 570 έως το 495 π.Χ., αρχαίος Έλληνας αστρονόμος και φιλόσοφος, ήταν ο ομώνυμος ιδρυτής του Πυθαγορείου. Ο Πυθαγόρας πιστώθηκε με πολλές μαθηματικές και επιστημονικές ανακαλύψεις στην αρχαιότητα.
Στην αστρονομία ο Πυθαγόρας αποδίδεται με την πεποίθηση ότι η Γη είναι σφαιρική, και για τον προσδιορισμό των πρωινών και απογευματινών «άστρων» που σήμερα γνωρίζουμε ως πλανήτη Αφροδίτη. Μέχρι το τέλος του πέμπτου αιώνα π.Χ., αυτό το γεγονός έγινε παγκοσμίως αποδεκτό από τους Έλληνες διανοούμενους.
Το Ηλιοκεντρικό Πρότυπο του Σύμπαντος του αρχαίου Έλληνα Αστρονόμου Αρίσταρχου
Ο Αρίσταρχος της Σάμου, ο οποίος έζησε από το 310 έως το 230 π.Χ., ήταν ένας αρχαίος Έλληνας αστρονόμος και μαθηματικός που παρουσίασε το πρώτο γνωστό ηλιοκεντρικό μοντέλο που τοποθέτησε τον Ήλιο στο κέντρο του γνωστού σύμπαντος, με τη Γη να περιστρέφεται γύρω από τον Ήλιο μία φορά το χρόνο και να περιστρέφεται γύρω από τον άξονά της μία φορά την ημέρα. Ο Αρίσταρχος ταύτισε την «κεντρική φωτιά» με τον Ήλιο, και έβαλε τους άλλους πλανήτες στη σωστή σειρά αποστάσεων γύρω του.
Ο Αρίσταρχος υποψιάστηκε ότι τα αστέρια ήταν απλά άλλα σώματα όπως ο Ήλιος, αν και πιο μακριά από τη Γη. Ωστόσο, οι αστρονομικές του ιδέες απορρίφθηκαν υπέρ των γεωκεντρικών θεωριών του Αριστοτέλη και του Πτολεμαίου.
Ο Αρίσταρχος εκτίμησε τα μεγέθη του Ήλιου και της σελήνης σε σύγκριση με το μέγεθος της Γης. Εκτίμησε επίσης τις αποστάσεις από τη Γη στον Ήλιο και το Φεγγάρι, ένας άλλος βασικός παράγοντας για το πώς βιώνεται μια έκλειψη ηλίου στη Γη.
Ο Αρχαίος Έλληνας Αστρονόμος Ερατοσθένης υπολόγισε την περιφέρεια της Γης
Ο Ερατοσθένης από την Κυρήνη, ο οποίος έζησε από το 276 π.Χ. έως το 195 π.Χ., ήταν ένας αρχαίος Έλληνας αστρονόμος που ήταν επίσης ένας πολυεπιστημονικός μελετητής ή πολυμάθιος. Ήταν μαθηματικός, γεωγράφος, ποιητής, αστρονόμος και θεωρητικός της μουσικής. Ήταν ένας άνθρωπος με τέτοια μάθηση που έγινε επίσης ο κύριος βιβλιοθηκονόμος στη Βιβλιοθήκη της Αλεξάνδρειας.
Ο Ερατοσθένης είναι γνωστός ως ο πρώτος γνωστός άνθρωπος που υπολόγισε την περιφέρεια της Γης, κάτι που έκανε χρησιμοποιώντας τα εκτεταμένα αποτελέσματα της έρευνας στα οποία μπορούσε να αποκτήσει ρόλο στο ρόλο του διευθυντή της Βιβλιοθήκης της Αλεξάνδρειας. Ο υπολογισμός του, ένας εξαιρετικά εκπληκτικός υπολογισμός, είναι επίσης καθοριστικός για την κατανόηση του τρόπου με τον οποίο η σκιά της γης λειτουργεί για να δημιουργήσει μια σεληνιακή έκλειψη - ένα άλλο φοβερό γεγονός για εκείνα τα χρόνια.
Μέτωνας ο Μαθηματικός και Αρχαίος Έλληνας Αστρονόμος
Ο Μέτωνας ήταν Έλληνας μαθηματικός, αστρονόμος και μηχανικός που έζησε στην Αθήνα τον 5ο αιώνα π.Χ. Είναι περισσότερο γνωστός για τους υπολογισμούς που έκανε για τον κύκλο του Μετωνίου το 432 π.Χ. και για το σεληνιακό ημερολογιακό έτος της Αττικής.
Το ημερολόγιο του Μέτωνα υποθέτει ότι 19 ηλιακά έτη ισοδυναμούν με 235 σεληνιακούς μήνες, που ισοδυναμούν με 6.940 ημέρες. Αυτό το σύστημα προέκυψε από υπολογισμούς που έκανε ο Μέτωνας με βάση τις δικές του αστρονομικές παρατηρήσεις, οι οποίες επιβεβαιώθηκαν από τον Αρίσταρχο 152 χρόνια αργότερα.
Σύμφωνα με τις μαρτυρίες των αρχαίων ιστορικών, ο Μέτωνας εγκατέστησε το πρώτο Ηλιοτρόπιο, ή Ελιοσκόπιο, μηχανισμό παρατήρησης του ήλιου, στον Πύξα της Αθήνας. Τα θεμέλια του Ηλιοσκοπίου είναι ακόμα ορατά ακριβώς πίσω από τα σκαλιά που οδηγούν στην Πνύκα.
Ο Μηχανισμός των Αντικυθήρων υπολογίζει εκλείψεις Ηλίου, και Πλανητικές Κινήσεις
Ο Μηχανισμός των Αντικυθήρων, που συχνά αναφέρεται ως ο πρώτος υπολογιστής στον κόσμο, ανακαλύφθηκε μέσα σε ένα αρχαίο ναυάγιο από Έλληνες σφουγγαράδες στις 17 Μαΐου του 1901. Μετά από πολυάριθμες μελέτες, εκτιμήθηκε ότι κατασκευάστηκε μεταξύ 150 π.Χ. και 100 π.Χ. Μια μεταγενέστερη μελέτη τον τοποθετεί στο 205 π.Χ., μόλις επτά χρόνια μετά το θάνατο του λαμπρού αστρονόμου Αρχιμήδη.
Είναι συγκεκριμένη απόδειξη ότι οι αρχαίοι Έλληνες όχι μόνο κατάλαβαν πώς λειτουργούν οι εκλείψεις - είχαν ακόμη και μια μηχανή που θα υπολογίζει πότε θα συμβούν.
Ο παλαιότερος μηχανικός υπολογιστής που σώζεται στον κόσμο, χρησιμοποιήθηκε από τους αρχαίους Έλληνες αστρονόμους για την επίλυση πλήθους επιστημονικών διλημμάτων. Η συσκευή έχει τώρα κάπως αλλοιωθεί με την πάροδο του χρόνου, αλλά όταν ήταν άθικτη θα εμφανιζόταν ως κουτί, που φιλοξενούσε δεκάδες λεπτά μηχανικά μπρούτζινα γρανάζια.
Το 2005, διαπιστώθηκε ότι προέβλεψε εκλείψεις, χρησιμοποιώντας τον κύκλο του Σάρος 223 σεληνιακών μηνών από τον 7ο αιώνα π.Χ. που δημιουργήθηκε από τους Βαβυλώνιους. Η κατανόηση του περίπλοκου σχεδίου πρόβλεψης έκλειψης στον Μηχανισμό των Αντικυθήρων προέκυψε από μια συναρπαστική σειρά ανακαλύψεων.
Η πρόβλεψη της έκλειψης υλοποιείται μέσω περιγραφικών γλυφών, που αναγράφονται στο πίσω μέρος του Μηχανισμού. Μια γλυφή σε έναν συγκεκριμένο μήνα υποδηλώνει μια προβλεπόμενη έκλειψη.
Όταν περιστρέφονται χειροκίνητα από μια λαβή, τα γρανάζια περιστρέφονται στο εξωτερικό δείχνοντας τις φάσεις του φεγγαριού, τον χρόνο των σεληνιακών και ηλιακών εκλείψεων και τις θέσεις των πέντε γνωστών τότε πλανητών (Ερμή, Αφροδίτη, Άρη, Δία και Κρόνο) σε διαφορετικές εποχές του έτους. Αυτό εξηγούσε ακόμη και την ανάδρομη κίνησή τους - μια ψευδαίσθηση αλλαγή στην κίνηση των πλανητών στον ουρανό.
Μπορεί μάλιστα να ήταν έργο του ίδιου του μεγάλου Αρχιμήδη, αλλά δεν υπάρχει τεκμηρίωση για αυτό, παρά μόνο εικασίες. Η τεχνολογία γραναζιών με την πολυπλοκότητα του Μηχανισμού των Αντικυθήρων δεν εμφανίστηκε ξανά για χίλια χρόνια.
Φυσικά, οι αρχαίοι Βαβυλώνιοι δεν προσπαθούσαν να δημιουργήσουν τα θεμέλια της σύγχρονης αστρονομίας ή των μαθηματικών όπως τα γνωρίζουμε σήμερα, αλλά οι τεράστιες προσπάθειές τους ήταν να κατανοήσουν τα ουράνια γεγονότα και να προστατευτούν από το κακό που πίστευαν ότι προμήνυαν οι ηλιακές εκλείψεις. Έτσι ξεκίνησαν την επιστημονική ανακάλυψη που τελειοποιήθηκε αργότερα από τους Έλληνες.
Δίνοντας στους Έλληνες πολύ λεπτομερείς καταγραφές για το σύμπαν, άνοιξαν το δρόμο για τους λαμπρούς αρχαίους Έλληνες στοχαστές να αποδείξουν μια για πάντα, με υπολογισμούς που πραγματοποίησαν, ότι πράγματι υπήρχαν μοτίβα πρόβλεψης τέτοιων φυσικών φαινομένων, και δεν θα έπρεπε να φοβούνται τίποτα.
Οι αστρονόμοι σήμερα εξακολουθούν να χρησιμοποιούν αυτές τις εκτεταμένες βάσεις δεδομένων αρχαίων εκλείψεων, που προέρχονται από την εποχή της αρχαίας Βαβυλώνας, για να κατανοήσουν τις κινήσεις της Γης ανά τους αιώνες.
Όταν λοιπόν βιώσουμε το απόκοσμο συναίσθημα που σίγουρα θα το κάνουμε κατά την επόμενη έκλειψη, πείτε λίγα ευχαριστήρια λόγια στους λαμπρούς άνδρες της αρχαίας Ελλάδας, που μας είπαν ότι δεν υπάρχει τίποτα να φοβηθούμε.
Επιμέλεια άρθρου: Κωνσταντίνος Ντίνος