Τα λαξεύματα από το 17000 π.Χ. που απεικονίζουν άγρια γελάδια δίπλα σε παράξενα υβριδικά πλάσματα στην τοποθεσία Κούρτα της νότιας Αιγύπτου υποδηλώνουν ότι η πίστη στις κρυμμένες δυνάμεις της φύσης υπήρχε από πολύ νωρίς. Μαζί με το παλιότερο πέτρινο γλυπτό της Αιγύπτου πριν από περίπου 7.000 χρόνια, που πιστεύεται ότι αναπαριστά μια αγελάδα, γίνεται σαφές ότι αυτό το ζώο διαδραμάτιζε σημαντικό ρόλο στη ζωή των πρώτων Αιγυπτίων.
Το ίδιο και το περιβάλλον της ερήμου, όπου λάτρευαν τον κυρίαρχο Ήλιο μαζί με ένα πλήθος άλλων θεών, όπως άλλωστε και ο ποταμός Νείλος που έδινε ζωή με τις ετήσιες πλημμύρες του. Αυτές οι πτυχές του φυσικού κόσμου σταδιακά εξελίχτηκαν σε μεμονωμένους θεούς και κάθε περιοχή της Αιγύπτου λάτρευε τις δικές της θεότητες, με τα χαρακτηριστικά τους να αναπτύσσονται μέσα από ιστορίες και μύθους. Ένας από τους βασικούς μύθους για τον αιγυπτιακό λαό είναι η Ιστορία της Δημιουργίας, όταν τα αρχέγονα νερά του χάους υποχώρησαν για να αποκαλύψουν έναν λοφίσκο, πάνω στον οποίο εμφανίστηκε η πρώτη ζωή.
Ωστόσο, με τόσο πολλές και διαφορετικές θεότητες σε όλη την Κοιλάδα του Νείλου, η κάθε περιοχή υποστήριζε ότι την είχε δημιουργήσει ο δικός της ντόπιος θεός. Στη Μέμφιδα, την παλιότερη πρωτεύουσα της Αιγύπτου, η κύρια θεότητα, ο Πτα, είχε αναδυθεί μέσα από τα νερά για να συγκεντρώσει όλα τα ζωντανά πλάσματα αποκαλώντας τα απλώς με το όνομά τους, ενώ στη γειτονική Σάιδα πίστευαν ότι η δημιουργία ήταν έργο της θεάς Νέιθ.
Στην Ερμούπολη η ζωή είχε εμφανιστεί όταν συνδυάστηκαν οι δυνάμεις οκτώ θεών, τεσσάρων αρσενικών βατράχων και τεσσάρων θηλυκών φιδιών, ενώ στον μακρινό νότο, στο Ασουάν, ο κριαροκέφαλος θεός Χνουμ είχε δημιουργήσει όλη τη ζωή με έναν κεραμευτικό τόρνο. Όμως, ο σημαντικότερος μύθος για τη δημιουργία είχε επίκεντρο την Ηλιούπολη, όπου η ανώτερη θεότητα ήταν ο Ρα, ο θεός-ήλιος. Τον λάτρευαν σαν «Μητέρα και Πατέρα των Πάντων» και έκανε δίδυμα παιδιά, την Τεφνούτ, θεά της υγρασίας, και τον Σου, τον θεό του αέρα, ο οποίος με τη σειρά του γέννησε τη Νουτ, τη θεά του ουρανού, και τον Γκεμπ, τον θεό της γης, γονείς των δίδυμων ζευγαριών της Ίσιδας και του Όσιρι και του Σεθ και της Νέφθυς.
Πρώτοι κυβερνήτες της Αιγύπτου θεωρούνται η Ίσις και Όσιρις. Τους διαδέχτηκε ο γιος τους, ο Ώρος, και στη συνέχεια οι «Ακόλουθοι του Ώρου», παιδιά του θεού και ημίθεοι, οι οποίοι προηγήθηκαν των πρώτων ανθρώπων που κυβέρνησαν την Αίγυπτο. Για τα επόμενα 3.500 χρόνια φαραωνικής ιστορίας (περί το 3100 π.Χ.-395), το πάνθεον των θεών συνέχισε να διευρύνεται καθώς εμφανίζονταν νέοι θεοί και κάποιοι άλλοι συγχωνεύονταν, δημιουργώντας ένα πολύπλοκο και ποικίλο θρησκευτικό πρότυπο.
Γνωρίστε τους θεούς
Ρα, ο θεός του ήλιου: Ο Ρα ήταν ο σημαντικότερος θεός Ήλιος, γνωστός σαν Χέπρι όταν ανέτειλλε, Άτουμ όταν έδυε και Άτεν σαν ηλιακός δίσκος. Ήταν η κύρια θεότητα της δημιουργίας και γέννησε τους δίδυμους θεούς Σου και Τεφνούτ.
Γκεμπ, ο θεός της Γης: Εγγονός του Ρα και γιος του Σου και της Τεφνούτ, ο πρασινόδερμος Γκεμπ συμβόλιζε τη Γη και συνήθως απεικονίζεται ξαπλωμένος κάτω από τη Νουτ, την αδελφή-σύζυγό του.
Νουτ, η θεά του ουρανού: Η Νουτ ήταν εγγονή του Ρα και η θεά του ουρανού που σχημάτιζε τον ουρανό με το σώμα της, που ήταν διάσπαρτο από άστρα. Ο Σου, ο πατέρας της και ο θεός του αέρα, την είχε τοποθετήσει πάνω από τον αδελφό της, τον Γκεμπ.
Ίσιδα:, η θεά της μητρότητας: Η Ίσις ήταν κόρη του Γκεμπ και της Νουτ, η τέλεια μητέρα που τελικά έγινε η σημαντικότερη θεότητα της Αιγύπτου, «πιο έξυπνη από ένα εκατομμύριο θεούς» και «πιο ισχυρή από 1.000 στρατιώτες».
Οσίρις, ο θεός της Ανάστασης και της γονιμότητας: Ο Όσιρις, αδελφός και σύζυγος της Ίσιδας, δολοφονήθηκε από τον αδελφό του Σεθ, αναστήθηκε όμως από την Ίσιδα και έγινε Κύριος του Κάτω Κόσμου και θεός της νέας ζωής και της γονιμότητας.
Πτα, ο θεός της δημιουργίας: Ο Πτα ήταν ένας θεός της δημιουργίας και προστάτης των τεχνιτών. Ο ναός του στη Μέμφιδα είναι γνωστός σαν «Οίκος της Ψυχής του Πτα» (χατ-κα-πτα), από όπου προέρχεται και η λέξη «Αίγυπτος».
Τθοθο, ο θεός της μάθησης: Ο Τθοθ περιγράφεται σαν θεός με κεφάλι ίβιδας και είναι ο προστάτης της σοφίας και των γραφέων. Επινόησε τη γραφή και έφερε τη γνώση στους ανθρώπους. Το κυρτό ράμφος του αντιπροσώπευε την ημισέληνο και το κύριο λατρευτικό κέντρο του ήταν η Ερμούπολη.
Νηιθ, η θεά της δημιουργίας: Η φιλοπόλεμη Νηίθ ήταν πανάρχαια θεότητα της δημιουργίας και το σύμβολό της ήταν τα σταυρωτά βέλη και η ασπίδα. Την αποκαλούσαν «Αφέντρα του Τόξου» και τη λάτρευαν στο λατρευτικό κέντρο της στη Σάιδα, στο Δέλτα του Νείλου.
Αμων, ο θεός των Θηβών: Αρχικά ήταν τοπικός θεός των Θηβών και το όνομά του σημαίνει «ο κρυμμένος». Ο Άμων είχε ενωθεί με τον βασιλιά Ήλιο, τον Ρα, για να γίνει ο ΆμωνΡα, βασιλιάς των θεών και επίσημη θεότητα της Αιγύπτου.
Αθωρ, ο θεός του έρωτα: Συχνά απεικονίζεται σαν αγελάδα ή σαν γυναίκα με αυτιά αγελάδας. Η Άθωρ συμβολίζει την ηδονή και τη χαρά και ως θεότητα που γαλουχεί ήταν η προστάτιδα ζώντων και νεκρών.
Σεχμέτ, η θεά της καταστροφής: Η Σεχμέτ είχε κεφάλι λέαινας, έλεγχε τις καταστροφικές δυνάμεις και προστάτευε τον βασιλιά στη μάχη. Η μικρότερη και πιο φιλική μορφή της ήταν η Μπεστέτ, η θεά-γάτα, προστάτιδα του σπιτιού.
Ωρος, ο θεός του βασιλικού αξιώματος: Όταν ο Όσιρις, ο πατέρας του, έγινε Αφέντης του Κάτω Κόσμου, ο Ώρος τον διαδέχτηκε σαν βασιλιάς επί της Γης και έγινε ο θεός με τον οποίο ταυτίστηκαν όλοι οι φαραώ.
Σεθ, ο θεός του χάους: Ο Σεθ απεικονίζεται σαν μια σύνθεση μυθικών τεράτων. Ήταν ο θεός που σκότωσε τον αδελφό του, τον Όσιρι, για να νικηθεί τελικά από τον γιο του Όσιρι και εκδικητή Ώρο με τη βοήθεια της Ίσιδας.
Νεφθυς, η θεά της προστασίας: Η Νέφθυς ήταν το τέταρτο παιδί του Γκεμπ και της Νουτ, και συντρόφευε τον αδελφό της, τον Σεθ, αλλά συχνότερα συνοδευόταν από την αδελφή της, την Ίσιδα, σαν δίδυμες προστάτιδες του βασιλιά και των νεκρών.
Ανουβις, ο θεός της ταρίχευσης των ζώων: Ο Άνουβις είχε κεφάλι μαύρου τσακαλιού και ήταν ο φύλακας των κοιμητηρίων και ο θεός της ταρίχευσης, που βοηθούσε στην κρίση των νεκρών πριν οι ψυχές τους οδηγηθούν στη μεταθανάτια ζωή.
Ταουρετ, η θεά του τοκετού: Η Ταουρέτ ήταν η θεά-ιπποπόταμος που κρατούσε μαχαίρι που προστάτευε το σπίτι, τις γυναίκες και τα παιδιά. Την καλούσαν στη διάρκεια της γέννας για να τρομάζει τις δυνάμεις του κακού.
Μπες, ο θεός του σπιτιού: Ο Μπες ήταν ένας θεός-νάνος, ο φύλακας του σπιτιού που προστάτευε τις γυναίκες και τα παιδιά μαζί με την Ταουρέτ. Εκτός από το μαχαίρι που κρατούσε όπως κι εκείνη για προστασία, είχε μαζί του μουσικά όργανα για διασκέδαση.
Mάατ, η θεά της δικαιοσύνης: Ήταν η θεότητα που κρατούσε το σύμπαν σε ισορροπία και το σύμβολο της Μάατ ήταν το φτερό μιας στρουθοκαμήλου, πάνω στο οποίο ζυγίζονταν οι καρδιές των νεκρών προκειμένου να κερδίσουν την αιώνια ζωή.
H δύναμη των ιερέων
Κάθε διαδοχικός φαραώ θεωρείτο παιδί των θεών και αντιπρόσωπος των θεών στη Γη. Ήταν ο ανώτερος αρχιερέας κάθε ναού. Επειδή όμως υπήρχαν πάρα πολλοί και διαφορετικοί ναοί σε όλη την Αίγυπτο, τα καθήκοντα του φαραώ μεταβιβάζονταν στον αρχιερέα κάθε ναού, ο οποίος συχνά ήταν κάποιος συγγενής που είχε επιλεγεί από τον φαραώ για την αφοσίωσή του.
Η δύναμη των ιερέων σε μεγάλους ναούς όπως το Καρνάκ ή η Μέμφιδα ήταν πολύ σημαντική, καθώς οι ναοί κατείχαν μεγάλες εκτάσεις και τα θησαυροφυλάκιά τους ήταν πολύ πλούσια. Τα αγάλματα των θεών λειτουργούσαν σαν μαντεία και οι ιερείς ερμήνευαν τους χρησμούς. Οι ιερείς μπορούσαν επίσης να αποφασίζουν για νομικές υποθέσεις και να επηρεάζουν ακόμα και τη διαδοχή των φαραώ.
Όταν ο φαραώ ήταν αδύναμος, οι ιερείς αναλάμβαναν ρόλο στρατηγού και σε μια τέτοια περίπτωση η διαμάχη τους με τη μοναρχία μπορεί να κατέληγε σε εμφύλιο πόλεμο. Τον περισσότερο καιρό πάντως οι ιερείς εκτελούσαν τα καθήκοντά τους βοηθώντας τον φαραώ να διατηρεί ισχυρούς δεσμούς με τους θεούς.
Ο ιερέας κατοικούσε στο άδυτο, τηρώντας το καθημερινό τελετουργικό με τη βοήθεια της γυναίκας του, μιας ιέρειας που επέβλεπε τις προμήθειες για τις προσφορές, και τους γραφείς του ναού, οι οποίοι κρατούσαν λογαριασμούς και έγραφαν τα τελετουργικά κείμενα. Υπήρχαν επίσης ιερείς-αναγνώστες, που διάβαζαν μεγαλοφώνως αυτά τα κείμενα, αστρονόμοι, που υπολόγιζαν την ακριβή ώρα των τελετών, και χορευτές, τραγουδιστές και μουσικοί για την ψυχαγωγία των θεών, οι οποίοι τους παρίσταναν σε τελετουργικά θεατρικά έργα φορώντας μάσκες και κοστούμια.
Το προσωπικό περιελάμβανε επίσης κηπουρούς, ζυθοποιούς, αρτοποιούς και χασάπηδες, που παρείχαν τις καθημερινές προσφορές, υφάντρες, κοσμηματοποιούς, κουρείς και κατασκευαστές περουκών για τους θεούς και τους ιερείς, ενώ υπήρχαν πολυάριθμοι τεχνίτες, ξυλουργοί και οικοδόμοι που αναλάμβαναν διάφορες κατασκευαστικές εργασίες και κρατούσαν σε τάξη τους ναούς. Το προσωπικό αυτό ήταν μάλιστα τόσο πολυπληθές που τελικά πάνω από 100.000 άνθρωποι απασχολούνταν για τη συντήρηση των τριών σημαντικότερων ναών της Αιγύπτου, του Καρνάκ, της Μέμφιδας και της Ηλιούπολης.
Της Joann Fletcher
To παρόν άρθρο δημοσιεύτηκε στο περιοδικό «Αll About History» (5/2019), που κυκλοφορεί «Εθνος της Κυριακής»